Daniel verliet Rusland vanwege de oorlog, nu werkt hij bij het AUC
Daniel Kontowski nam een paar dagen na de Russische invasie van Oekraïne ontslag bij zijn baan aan de Universiteit van Tyumen in Siberië, Rusland. Nu is hij Head of Studies Social Sciences van het Amsterdam University College. ‘Al mijn spullen staan nog op het balkon van een vriend in Rusland.’
De Poolse Daniel Kontowski ziet er droevig uit, al perst hij er voor de foto een lachje uit. ‘Ik bén ook droevig’, zegt hij. Hij liet zijn studenten en collega’s in de steek toen hij besloot dat hij niet langer meer bij wilde dragen aan de gang van zaken op de Russische universiteit. ‘Daar ben ik nog steeds om aan het rouwen. Maar het voelde alsof ik geen keus had.’
Tweeënhalf jaar geleden begon hij als onderwijsdirecteur van de School of Advanced Studies aan de University of Tyumen (UTMN). Volgens hem zaten de liberal arts – het internationale en breed geörienteerde soort onderwijs dat op university colleges wordt gegeven – toen in de lift. De universiteiten waren nog gericht op internationale samenwerking: er waren plannen om vijf Russische universiteiten in de internationale top-100 te krijgen. Een voormalig rector van Tyumen University, Valery Falkov, werd hogeronderwijsminister. ‘Hij was deels verantwoordelijk voor het ontstaan van mijn instituut en steunde ideeën zoals een flexibeler onderwijssysteem en lesgeven in het Engels. Het waren toen allemaal redenen om hoopvol te zijn’, zegt Kontowski.
Verandering
Maar langzaam begonnen dingen te veranderen binnen het liberal arts-onderwijs en het hoger onderwijs in het algemeen. De internationale focus werd meer regionaal, en overheidsmaatstaven veranderden voor de liberal arts and sciences. Bepaalde programma’s werden aangeklaagd en op meerdere universiteiten werd onderzocht of het lesaanbod niet in strijd was met de wet, en een rector van Shaninka School of Social and Economic Sciences in Moskou belandde zelfs in de gevangenis, vertelt Kontowski. ‘Dat was al in de herfst van vorig jaar, eigenlijk sinds het Amerikaanse Bard College door Rusland op een lijst met ongewenste universiteiten werd gezet.’
Daarom draagt het instituut waar hij in Tyumen werkte volgens hem nu ook niet meer de naam liberal arts. ‘Zelfs niet in mijn bio, terwijl mijn PhD precies over dit onderwerp ging. Liberal betekent namelijk dat je liberaal bent, dat je een vijfde colonne bent, dat je een foreign agent voor de VS bent. Ik denk dat je wel kunt zeggen dat liberal arts op een bepaalde manier een vijand werden.’
Beperkingen
De ruimte voor vrijheid binnen het onderwijs kromp toen heel snel, zegt Kontowski. Zo werd de universiteit volgens hem ‘extreem gevoelig’ voor onderwerpen van scripties. ‘Die mochten niet gaan over genderstudies, Russische politiek of de geschiedenis van de Sovjet-Unie.’ Een student die een scriptie over Navalny en zijn smart voting campaign wilde schrijven, werd bijvoorbeeld geadviseerd een ander onderwerp te kiezen. Volgens Kontowski zou dat onderwerp drie jaar geleden waarschijnlijk nog wel zijn toegestaan. ‘Sinds Navalny vergiftigd is, werd het gevaarlijker. Je zag het systeem langzaam, stukje voor stukje, meer rigide worden.’
Op de maandag voor de Russische invasie zag Kontowski de speech van Poetin waarin hij de Oekraïense gebieden Donetsk en Loegansk onafhankelijk verklaarde. ‘Toen dacht ik, dit is problematisch, dit gaat niet goed eindigen. Maar nog steeds geloofde niemand dat het tot een oorlog zou leiden, niemand dacht dat hij zou gaan bombarderen.’ Het was dan ook onwerkelijk toen die week op donderdag de Russische troepen daadwerkelijk Oekraïne binnenvielen, vertelt Kontowski. Hij kreeg al gauw e-mails van externe faculteiten dat ze niet meer wilden samenwerken. ‘Iemand schreef: “game over”.’
.jpg)
‘Geen keus’
Op vrijdag wist Kontowski al dat hij ging opstappen. Hij belde zijn baas op zondag met het nieuws. ‘Hij zei dat ik nog even moest wachten en nadenken, dat het misschien wel snel over zou zijn.’ Maar de dag erop kondigde Kontowski toch zijn vertrek aan bij de faculteit. Hij legt uit: ‘Het voelde alsof de beslissing voor mij was gemaakt, alsof ik geen keus had. Je moet onthouden dat je in Rusland niet publiekelijk je afkeuring mag laten zien van de overheid. Sinds de invasie mocht je het geen oorlog noemen, dat was gevaarlijk voor een docent. Studenten werden aangemoedigd om te klikken. Sommigen werden gearresteerd omdat ze protesten bijwoonden. Zij riskeerden het om naar het leger gestuurd te worden, als ze van de universiteit werden gekickt. Er zijn gevallen waarbij dat is gebeurd, maar niet op mijn universiteit. Daarbij wist ik dat ik vroeg of laat zou worden gevraagd om docenten uit te leggen dat ze niet over de oorlog mochten praten met studenten. Dat voelde niet goed, want zij moesten weten dat er een wereld aan het instorten is. Ik wilde geen papieren ondertekenen om studenten weg te sturen.’
Hij is niet meer terug geweest in Rusland, want op het moment van zijn beslissing was hij voor de vakantieperiode in Berlijn. ‘Mijn huis heb ik via Zoom door vrienden leeg laten halen en mijn spullen staan nu bij een vriend op zijn balkon. Ik kan ze niet ophalen, want mijn visum is geannuleerd. Ze kunnen het ook niet makkelijk opsturen, want DHL verstuurt niets vanuit Rusland en de Russische post vertrouw ik niet.’
Hechte gemeenschap
Van veel collega’s kreeg hij steun en bewondering voor zijn beslissing via mail en telefoon, vertelt hij. ‘Van de ongeveer vijftien mensen op de faculteit die fulltime werkten, zijn er vier ook gestopt in maart, sommigen meteen en anderen met ingang van de zomer’, vertelt Kontowski. Weer anderen namen alleen afstand van hun bestuurlijke functies, maar bleven wel verbonden aan de faculteit, of gingen naar het buitenland en bleven online werken. ‘Zij moeten terug zijn in september, en anders zullen ze waarschijnlijk hun baan verliezen.’
Kontowski durft niet stellig te beweren of er ook mensen waren die zijn standpunt niet deelden. ‘Van sommigen wist ik van eerder wel hun privémeningen’, vertelt hij. ‘Maar na de invasie was er geen tijd om hierover te praten. Ik wilde ook niet naar details vragen. Het was wel een ongewone gemeenschap, daar. Heel hecht en uitgesproken. De meesten steunden de oorlog niet. Je kunt je voorstellen dat het feit dat je je mening niet meer kan uitspreken, een verstillend effect heeft op zo’n soort gemeenschap.’
Politieke restricties
Hoewel hij dus niet meer terug is geweest in Tyumen, hoort hij nu van studenten dat de sfeer veranderd is. Waar zij eerst nog veel in en om het universiteitsgebouw hingen, willen sommigen nu zo snel mogelijk weg na college. ‘Stel je voor dat je land oorlog begint te voeren en dat de politieke beperkingen zo ver gaan dat je het meest belangrijke probleem in je land niet kunt bespreken. Wat doe je dan? Ik denk niet dat je dan betekenisvolle gesprekken kan voeren over wat belangrijk is in het leven en over welke waarden we erop na willen houden. En dit zijn juist voorbeelden van waardevolle vragen voor liberal arts-onderwijs.
Of Kontowski zelf ooit nog op een Russische universiteit zal gaan lesgeven, als de oorlog voorbij is? ‘Ik zou de vraag herformuleren. Hoeveel moet er veranderen voordat ik weer zou willen bijdragen? Ik heb trouwens sowieso geen Russisch visum meer, en als ik er eentje zou willen hebben wordt het lastig. Poolse inwoners kunnen geen regulier visum krijgen en bovendien heb ik gezegd dat ik het land verlaten heb om politieke redenen. Er moet een enorm veel politieke verandering optreden voordat ik weer zal worden toegelaten. Heel jammer, want ik had er graag bij willen zijn om mijn studenten te zien afstuderen.’
