Geen uitwisselingen, stilgelegd onderzoek: dit merkt de UvA van de bevroren connecties met Rusland
Koepelorganisatie Universiteiten van Nederland besloot begin maart alle samenwerkingen met Russische kennisinstellingen te bevriezen wegens de Russische aanval op Oekraïne. Welke gevolgen ondervinden UvA-studenten en -onderzoekers van dit besluit? ‘Dit betekent dat ons onderzoek zal inboeten aan kwaliteit en kwantiteit.’
Het vervelendst is het nog voor de studenten, zegt Ellen Rutten, hoogleraar Slavische literaturen en voorzitter van de UvA-afdeling moderne vreemde talen en culturen. Konden de uitwisselingen eerst tijdenlang niet doorgaan door de coronacrisis, nu kunnen studenten niet naar Rusland en Oekraïne door de oorlog. ‘Voor toekomstige studenten verkennen we alternatieve routes, bijvoorbeeld door samenwerkingen met de Baltische Staten,’ zegt Rutten. ‘Maar voor de huidige studenten is dat niet meer mogelijk. Daarvoor hebben we alternatieve vakken uit de grond gestampt.’
Begin maart besloot koepelorganisatie Universiteiten van Nederland alle samenwerkingen met onderwijs- en kennisinstellingen uit Rusland en Belarus te bevriezen – een direct gevolg van de Russische aanval op Oekraïne. De UvA volgt dit besluit, en dat heeft gevolgen voor studenten en onderzoekers aan de UvA. Zo zijn uitwisselingen met Rusland, Belarus en Oekraïne gestopt en zijn activiteiten van het Nederlands Instituut in Sint-Petersburg, een kennisinstituut voor Ruslandkunde waarvan de UvA penvoerder is en dat onderwijs en onderzoek in Rusland en Nederland stimuleert, voor onbepaalde tijd bevroren. Ook kunnen onderzoekers niet meer naar congressen die door Russische kennisinstellingen zijn georganiseerd.
Bij Slavische literaturen heeft het geen directe gevolgen voor onderzoeksprojecten: daar liepen geen onderzoekssamenwerkingen die na begin maart acuut moesten worden afgebroken, zegt Rutten. Eerdere contacten met de prestigieuze Higher School of Economics in Moskou waren sinds 2019 al stilgelegd wegens twijfelachtige acties tegen Russische onderzoekers door de Russische overheid.
Geen boektournee
Wel heeft Rutten als hoofdredacteur van het academische Elsevier-blad Russian Literature besloten de samenwerking met Russische kennisinstellingen te stoppen, en alleen nog samen te werken met Russische wetenschappers die op persoonlijke titel publiceren. Zelf zou Rutten een boektourneetje door Rusland doen met een boek van haar hand dat in het Russisch is vertaald. ‘Dat is natuurlijk klein leed. Voor die studenten die een buitenlandverblijf in het water zien vallen is het veel vervelender.’
Er bestonden al weinig formele samenwerkingen tussen Russische kennisinstellingen en de UvA, zeker als je het vergelijkt met samenwerkingen met andere landen, zegt hoogleraar Oost-Europese studies Michael Kemper. Russische samenwerkingen met het westen worden de laatste decennia al vaak met Westers geld gefinancierd, zegt hij, omdat Rusland zelf geen interesse heeft in de financiering van internationaal onderzoek.
Bureaucratie en corruptie
‘Wanneer een Russische wetenschapper formeel wil samenwerken met een Nederlandse universiteit, komt hij in Rusland in een overweldigende bureaucratische procedure terecht. Daarnaast speelt corruptie een rol – voordat het onderzoeksgeld bij het onderzoek aankomt is daar vaak al op allerlei niveaus geld vanaf gesnoept. Dat gaat in Rusland onderhands, dat komt nergens op papier. Niet erg aantrekkelijk voor de Russische wetenschapper.’
Informele samenwerking
Volgens Kemper werken Russische wetenschappers liever informeel samen met het westen door samen artikelen te schrijven en conferenties bij te wonen. Dat kan nog steeds, zegt ook Rutten: op de Faculteit der Geesteswetenschappen zijn veel individuele contacten met Russische wetenschappers in Sint-Petersburg, Moskou en provinciesteden.
Toch is er iets veranderd sinds de oorlog met Oekraïne. Kemper: ‘Er zijn vriendschappen die nog zo hartelijk zijn als tien jaar geleden, en er zijn andere contacten die stoppen. Een Russische wetenschapper die samenwerkt met het westen loopt nu gevaar. Rusland oefent al zoveel druk uit op de medewerkers van Russische universiteiten dat deze samenwerking sowieso al is belemmerd. We weten natuurlijk van onze collega’s in Rusland wel wie zich doodschaamt voor Poetin en wie op zijn hand is. Maar daar zeggen we niets over, omdat we niet willen dat de Russische federale veiligheidsdienst afluistert wat je aan de telefoon zegt tegen een collega. Er is een soort van zelfcensuur tijdens het werk, je wil je collega’s niet tot doelwit maken.’
Kemper vindt het belangrijk dat de universiteit consequent is over haar verhouding met Rusland. ‘Het gaat er niet om Russische collega’s te straffen, maar een duidelijke positie naar voren te brengen. Je kunt niet samenwerken met Russen die deze oorlog steunen.’ Zelf trok Kemper zich terug als ere-redacteur van een Russisch historisch tijdschrift. Kemper: ‘Het is geen formele samenwerking tussen de UvA en de universiteit in Moskou, maar het is wel een manier om te zeggen dat ik principieel tegen Ruslands oorlog ben.’
Verstrengeling
Een UvA-instituut dat wel formele samenwerkingen heeft met Russische kennisinstellingen is het Instituut voor Informatica (IvI), waar hoogleraar Peter Sloot (Complex Adaptive Systems) al zo’n 22 jaar samenwerkt met universiteiten van onder andere Moskou en Tomsk. In de afgelopen jaren werkte Sloot met Russische wetenschappers bijvoobreeld aan een systeem dat artsen hielp de juiste medicatie voor hiv-patiënten te kiezen en aan computersimulaties van bloedstromen, gebruikt bij onderzoek naar vasculaire ziektes.
‘Ons onderzoeksgebied is multi- en interdisciplinair, we hebben altijd geprobeerd zoveel mogelijk slimme mensen bij elkaar te krijgen,’ zegt hij. ‘Dan kun je langdurig met elkaar de diepte in gaan. Rond 2000 kwamen we voor het eerst met Russische wetenschappers in aanraking die hierover veel expertise bleken te bezitten, en een enorm enthousiasme hadden om zich in te zetten voor zulk onderzoek.’
Sloot ziet zijn contacten met de Russen inmiddels als een soort huwelijk, maar dan met een contract: je bouwt een relatie op en investeert aan beide kanten. ‘Inmiddels is het een verzameling integere, goede vrienden, met wie we veel hebben gedaan: we hebben een gemeenschappelijk masterprogramma opgezet, vijftien promovendi afgeleverd, een gemeenschappelijk wetenschappelijk tijdschrift opgezet, conferenties georganiseerd. Er is sprake van enorme verstrengeling. Dat de samenwerkingen met Russische kennisinstellingen worden bevroren veroorzaakt bij ons een enorme schokgolf, voor iedereen.’
Isolatie
Inmiddels probeert het IvI koortsachtig oplossingen te vinden om de wetenschap aan de gang te houden. Het belangrijkste is daarbij dat jonge Russische wetenschappers contacten blijven houden met de buitenwereld, zegt Sloot. ‘Je ziet nu dat de oude clan rond Poetin de wetenschap in Rusland probeert te herorganiseren. Ze willen bijvoorbeeld dat wetenschappers alleen nog in het Russisch gaan publiceren, en niet meer internationaal, en dat ze beoordeeld worden door Russen en niet door de internationale gemeenschap.’
Dat is een gevaarlijke beweging, vindt Sloot. ‘Als die isolatie doorzet, belanden jonge Russische wetenschappers in een Noord-Korea-achtige situatie.’ Het betekent ook dat het onderzoek zal inboeten aan kwaliteit, niet alleen aan de kant van de Russen, maar ook in Nederland. ‘Het is een uitwisseling van kennis. Het is zeker niet zo dat wij als een soort missionarissen de wetenschap naar Rusland hebben gebracht.’
Om wetenschappelijke samenwerking te behouden wil Sloot nu een seminar organiseren met jonge wetenschappers van Oekraïense, Nederlandse en Russische universiteiten. De Russische wetenschappers zullen dan op persoonlijke titel aanwezig zijn, dus niet namens de universiteit. ‘We willen uiteindelijk verbinding, een menselijker wereld, en dit is ook voor goedwillende Russen verschrikkelijk, we kunnen hen niet verantwoordelijk houden omdat idioten in hun land iets uithalen. Maar we kunnen de Russische universiteiten niet langer steunen, die worden immers gefinancierd door de overheid.’
Warm houden
Volgens IvI-directeur Alfons Hoekstra komen samenwerkingen met Rusland bij de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde & Informatica wel vaker voor, al is het aandeel dus klein in de internationale samenwerkingsverbanden van de UvA. In tegenstelling tot bij FGw werden een deel van de projecten bij IvI ook vanuit Rusland gefinancierd. Hoekstra is ook betrokken bij een Europees project met een Russische partner uit Moskou, tevens een vriend van Hoekstra. ‘Die hebben we moeten laten weten dat hij niet meer welkom is bij de projectbijeenkomst in april,’ zegt hij. ‘Dat is een moeilijke boodschap maar hij reageerde begripvol, hij snapt compleet dat wij dit moeten doen.’
Hoekstra ziet nog geen terugtrekkende beweging van Russische kant in het contact, al is dat in deze fase nog moeilijk te overzien. Wel zijn er verhalen van jonge Russische wetenschappers uit Moskou die gevlucht zijn. ‘Dat zijn persoonlijke drama’s, maar het valt in het niet bij wat er in Oekraïne gebeurt.’ Incidenteel kloppen er al Oekraïense gevluchte wetenschappers aan bij de faculteit. ‘Die moeten we hulp bieden. Daar wordt binnen de bètafaculteit al flink aan getrokken.’
Verder is het aan individuele wetenschappers om te besluiten of je nog samen met de Russen wil publiceren, zegt Hoekstra. ‘Institutioneel is de richtlijn glashelder, maar op persoonlijk niveau is het een grijs gebied.’ Zelf zou hij de contacten met Russen wel warm houden. ‘Alle contacten afsluiten lijkt me niet gezond.’
