Zes historici, waaronder UvA-hoogleraar: notaris was niet de verrader van Anne Frank. ‘Argumentatie zo lek als een zeef’
Dat notaris Arnold van den Bergh de familie Frank tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft verraden, is zeer onwaarschijnlijk. Dat concludeert een team van historici, waaronder UvA-wetenschapper Bart Wallet. 'Wij historici willen niet dat Van den Bergh op zo’n verkeerde manier de geschiedenis in gaat.'
Het was groot nieuws begin van het jaar: na zes jaar onderzoek wees een coldcaseteam, dat werd geleid door een gepensioneerde FBI-agent, de Amsterdamse notaris Arnold van den Bergh aan als verrader van de onderduikers in het Achterhuis, waar ook Anne Frank zat ondergedoken.
Een anoniem briefje met de naam van Van den Bergh dat na de oorlog werd bezorgd bij Otto Frank, de vader van Anne Frank, was onder meer het bewijs voor het verraad. Direct na de onthulling hadden deskundigen al kritiek op het onderzoek. Een nieuw rapport van zes historici, dat dinsdagavond gepresenteerd zal worden in Spui25, moet de theorie van het verraad ontkrachten.
Bart Wallet, hoogleraar Joodse Studies bij de UvA, is een van de onderzoekers die bij het rapport betrokken was. ‘Direct na het uitkomen van het boek van het coldcaseteam viel mij en andere collega’s al op dat er veel fouten in stonden. Enkele historici, waaronder ik, besloten onze deelexpertises te bundelen en te kijken naar de bewijsvoering van het meest pikante deel van het boek, het verraad van Arnold van den Bergh. Wat voor bewijs hebben de onderzoekers? En hoe verhoudt zich dat tot de man zelf? Wat voor man was Arnold van den Bergh eigenlijk?’
Het was al bekend dat Van den Bergh lid was van de omstreden Joodse Raad, die uiteindelijk meewerkte aan deportaties van de joden. Zelf werden de leden lang vrijgesteld van transport. Maar daarnaast was Van den Bergh een betrokken notaris, stellen de Amsterdamse onderzoekers, die probeerde zo goed en kwaad als het kon in zijn levensonderhoud te voorzien. ‘Van den Bergh werd zeer gerespecteerd in Amsterdam’, zegt Wallet, ‘en stond als erg integer bekend. Tijdens de oorlog bleef hij cliënten helpen, al mocht hij eigenlijk als jood het beroep van notaris niet meer uitoefenen. Van den Bergh was een familiemens, die probeerde zijn broers, zussen, neefjes en nichtjes te helpen.’
Daarnaast was hij als bestuurder betrokken bij talloze sociale organisaties, stelt Wallet. ‘Bijvoorbeeld het joodse ziekenhuis of de armenhulp: hij zette zich erg in om minderbedeelde mensen te helpen. Wij zagen dat joodse verraders en collaborateurs, die er in de oorlog zeker waren, een andere voorgeschiedenis en profiel hadden dan deze man. Je zou denken dat Van den Bergh zijn eigen hachje wilde redden en zijn gezin door de oorlog heen wilde slepen, maar dat zagen wij niet. De beschuldiging van het coldcaseteam past niet bij de persoonlijkheid van Arnold van den Bergh.’
Hoe kon het zo misgaan bij het team, dat zes jaar onderzoek deed? Wallet: ‘Dat is aan het coldcaseteam zelf om te beoordelen, maar mijn collega’s en ik hebben het vermoeden dat er een tunnelvisie is ontstaan. Op een gegeven moment is er besloten de verrader te kiezen, en alles wat die man kon ontlasten, is niet opgenomen. Aanwijzingen die op een andere conclusie wezen, werden omgebogen.’
Het coldcaseteam deed vijf jaar onderzoek, het team van Wallet slechts minder dan twee maanden. Konden ze in zo’n korte tijd wel tot goed doorgetimmerde conclusies komen? Ja, zegt Wallet. ‘Ieder van ons heeft vanuit zijn eigen specialisme geschreven. Sommigen van ons zijn op een bepaald onderwerp gepromoveerd, of hebben er boeken over geschreven. Na het uitkomen van het boek van het coldcaseteam hebben we direct in onze eigen aantekeningen zitten bladeren: wat zijn we allemaal over deze onderwerpen tegengekomen? Daardoor zagen we al vrij snel dat bepaalde zaken niet klopten. Ons rapport is ook zo opgebouwd dat elke specialist een klein deel behandelt: bijvoorbeeld de Joodse Raad, of Joodse notarissen. Wetenschap is ook gewoon een beroep waar expertise voor nodig is. Natuurlijk zijn we daarnaast ook in het archief gedoken en hebben we bronnen geanalyseerd.’
Vanwaar de drang om het boek van het coldcaseteam te weerleggen? ‘Het is natuurlijk ons vakgebied’, zegt Wallet, ‘en we vonden dat er wel hele boude claims werden gemaakt en dat het verleden erg onzorgvuldig werd neergezet. Het verleden is in zekere zin weerloos, er kan van alles beweerd worden en mensen kunnen zich niet verweren. Ik voel me als historicus ertoe geroepen om het verleden recht aan te doen. Het tweede punt, want we springen als historici natuurlijk niet op elk boek dat de geschiedenis scheeftrekt, is de beschuldiging van verraad over het iconische verhaal van de Shoah. Iedereen kent het verhaal van Anne Frank. Dat betekent ook dat Arnold van den Bergh de iconische verrader zou worden. Bij zo’n grote beschuldiging moet je met hele goede argumentatie komen. En die was zo lek als een zeef: er was geen overtuigende bewijslast. We willen niet dat Van den Bergh op zo’n verkeerde manier de geschiedenis in gaat.’
Het rapport is zowel in het Engels als het Nederlands opgesteld. Opzettelijk, zegt Wallet. ‘In Nederland en Duitsland kwam na het verschijnen van het boek van het coldcaseteam veel kritiek. Maar in de Angelsaksische wereld bleef dit helaas uit. Het boek loopt goed, wereldwijd bekeken, en er wordt een verkeerd beeld gecreëerd. We hopen dan ook dat de uitgever in Amerika ons rapport zal lezen, en dat er meer kritiek zal volgen.’
