UvA-hoogleraar Oost-Europese Studies: ‘Rusland heeft nog veel trucjes in de kast liggen'
De spanningen tussen Oekraïne en Rusland lopen hoog op. Wat betekent dit voor Nederland? We vroegen het Michael Kemper, UvA-hoogleraar Oost-Europese Studies. 'Als Rusland de gaskraan dichtdraait, hebben wij wel een probleem.'
Al weken wordt driftig heen en weer gebeld tussen verschillende wereldleiders en de Russische president Vladimir Poetin, in een laatste poging het conflict tussen Oekraïne en Rusland diplomatiek op te lossen. De laatste week lijkt het steeds waarschijnlijker dat Rusland inderdaad een inval gaat doen in Oekraïne, al ontkent het Kremlin dit zelf vooralsnog. De Amerikaanse vicepresident Kamala Harris sprak zondag van ‘een reële kans op oorlog’. Wat zijn de gevolgen hiervan voor Europa, en voor Nederland? Michael Kemper, hoogleraar Oost-Europese Studies, volgt de situatie uiteraard op de voet.
Wat is er ook alweer precies aan de hand?
‘Rusland bouwt al maanden de druk op rondom Oekraïne. De westerse landen proberen nu uit te vinden wat precies de bedoeling is van Poetin. Het is en blijft gissen. Je kunt de situatie vanuit twee brillen bekijken. De eerste is om Poetin te bekijken als een soort Arnold Schwarzenegger, die allerlei krachtige taal uit en voor ons onbegrijpelijke keuzes maakt. Het tweede perspectief is dat van Rusland zelf: het land heeft legitieme belangen om de grenzen te verdedigen. Het is voor Rusland een regelrechte bedreiging als Oekraïne inderdaad bij de NAVO wordt toegelaten, wat de grote angst van Poetin is.’
‘De Krim is heel belangrijk voor Rusland: de Zwarte Zeevloot van Rusland is er gestationeerd. Als Oekraïne NAVO-lid wordt, wat ik overigens betwijfel, dan is de Krim omsingeld door NAVO-landen en dus kwetsbaar. De belofte dat Oekraïne NAVO-lid zou worden is overigens nooit concreet gedaan. Tegelijkertijd zijn de beslissingen die Poetin nu neemt, door bijvoorbeeld zoveel militairen naar de grens te sturen, contraproductief. Hij bereikt ermee dat de NAVO nog meer als één front optrekt en met één mond praat. Zelfs van oudsher terughoudendere landen als Duitsland sluiten zich nu bij de eventuele sancties aan.’
Hoe heeft u de afgelopen week naar het nieuws gekeken?
‘Heel wisselend, af en toe natuurlijk erg bezorgd. Rusland heeft nog veel trucjes in de kast liggen. Poetin haalt ze er één voor één uit. Zo zei hij bijvoorbeeld dat er genocide is gepleegd in de Donbas-regio en dat er massagraven zijn gevonden. Deze retoriek had hij bij de annexatie van de Krim in 2014 ook. Andere trucjes zijn misinformatie verspreiden en verwarring scheppen in de diplomatieke carrousel: elke dag belt er wel een westerse wereldleider op om te onderhandelen. De acties in de Krim zijn vooral gericht op machtsbehoud. Poetin heeft de schijn van democratie, die hij rond de eeuwwisseling nog had, allang afgelegd. We weten dat de laatste verkiezingen een farce waren en dat de Russische rechtspraak corrupt is. Het regime van Poetin neemt meer en meer dictatoriale vormen aan. Hoe sterker de leider wordt, hoe zwakker de instituties van de staat die hij beheerst. Om daarvan af te leiden zijn dictatoren altijd bezig met het creëren van vijanden, en dat is wat Poetin nu ook doet. Ik lees de Russische kranten en zie dat ze steeds patriottischer worden en de taal steeds fermer.’
Wat betekent dit conflict voor Nederland?
‘We zitten in beginsel ver weg van het front. Als Oekraïne wordt binnengevallen en wij als westerse landen onze beloftes waarmaken qua sancties, draait Rusland de gaskraan dicht en hebben wij een probleem. Hoe verder naar het oosten, hoe meer afhankelijk de huishoudens zijn van Russisch gas. Ik zie niet hoe Duitsland snel het Russische gas kan vervangen. Rusland dreigt nu ook met nucleaire activiteiten, zoals de atoombom. Nu hebben we het nog over lokale conflicten, maar nucleaire wapens is wel duidelijk een stap verder.’
Dat is heel beangstigend. Hoe groot is de kans dat Rusland deze stevige taal gaat waarmaken?
‘De logica van de Koude Oorlog - als jij op een knop doet dan doe ik het ook - is er nog steeds. De veiligheid is dan ook gebaseerd op afschrikking. Ik acht de kans heel klein dat er daadwerkelijk dergelijke wapens worden ingezet. Maar het is wel karakteristiek dat Rusland erover praat. Het laat zien dat Poetin echt vindt dat het land niet anders kan en wel gedwongen is deze laatste mogelijkheid in te zetten. Of het geen grootspraak is? Jazeker. Niemand wil dat het eigen land wordt vernietigd, ook de Russen niet. Deze retoriek wordt opgetuigd om de andere kant, dus in dit geval Oekraïne en Europa, concessies te laten doen.’
Is er nog een diplomatieke weg naar buiten?
‘We lezen inderdaad dat de grote leiders, zoals de Franse president Macron, proberen het contact met het Kremlin te onderhouden. Je leest ook dat Rusland probeert met de militaire druk Oekraïne te dwingen de Minsk-akkoorden te volgen. Die plannen werden in 2014 al gemaakt en bestaan eruit dat de Oekraïense gebieden Loehansk en Donetsk een quasionafhankelijke status krijgen. Maar dat wil Oekraïne niet, want een door rebellen beheerst gebied in eigen land maakt zwak. En dat is de situatie waarin we nu zitten, met escalaties en een opgefokt Rusland, dat probeert zijn zin door te drijven door ook in die slachtofferrol te blijven hangen. Op de lange termijn zit Rusland in een impasse: door het agressieve beleid in en rondom Oekraïne wordt Rusland door het Westen gezien als bedreiging en dus afgewezen. Ruslands eisen – accepteer dat de Krim van ons is, laat de Oekraine in onze handen en trek de NAVO terug uit Polen en de Baltische staaten – zijn niet realistisch. Nu kan Rusland nog druk uitoefenen, maar als Europa inderdaad over een paar jaar minder gas vanuit Rusland gaat verbruiken en Rusland geisoleerd is dan heeft het land echt een probleem.’
