Roland Pierik houdt het onderzoek naar vaccinaties voor gezien: ‘De puzzel is gelegd’
Rechtsfilosoof Roland Pierik deed jarenlang onderzoek naar de morele keuzes rond vaccinaties en kwam door de coronacrisis volop in de spotlights te staan. Vanaf dit jaar gaat hij zich op een nieuw onderwerp richten: ‘Ik ben een filosoof en ik wil puzzels oplossen. De vaccinatiepuzzel is voor mij nu wel gelegd. Ik ben toe aan iets nieuws.’
Het is stil op de achtste verdieping van het A-gebouw op de Roeterseilandcampus. De bureaus in de onverlichte kantoren verraden dat er waarschijnlijk al weken niemand meer is geweest. In één kantoortje brandt licht. Het is de kamer van universitair hoofddocent Roland Pierik. Hoewel de tafel vol paperassen verraadt dat hij hier regelmatig werkt, zijn ook bij hem de gevolgen van anderhalf jaar coronacrisis te merken. De twee planten, een monstera en een ficus, lijken de lockdowns niet te hebben overleefd. ‘Ja, dat is niet best,’ zegt rechtsfilosoof Pierik. ‘Maar ik ben eerlijk gezegd allang blij dat ik het heb overleefd.’
Bedoel je dat serieus of is het een grap?
Hij twijfelt even. ‘Nee, het is wel meer een grap. Maar door de coronacrisis is mijn werk natuurlijk ontploft. Toen we elkaar ruim drie jaar geleden spraken verwachtte ik dat ons boek over kindervaccinaties binnen een jaar af zou zijn. Het is nu pas écht bijna af, maar door de coronacrisis is het een heel ander boek geworden. Ik werd ook lid van de Gezondheidsraad met de gedachte vooral te adviseren over kindervaccinaties. Dat is heel anders gelopen toen ik ook lid werd van de Covid-19-commissie.
Kijk, de coronacrisis en die lockdowns zijn heel vervelend geweest. Mijn moeder is in januari 2021 in een verpleeghuis aan Covid-19 overleden. Ik heb twee kinderen, twee tieners. Eén is dj en wil het liefst op feesten draaien en die zit nu hele dagen eenzaam op zijn kamertje muziek te maken Als ze je in China onheil willen toewensen, zeggen ze “dat je in interessante tijden mag leven”. Die interessante tijden heb ik in ieder geval gehad.’
2022 monografie: Inducing Immunity. The Regulation of Vaccination (verwacht, met Marcel Verweij)
2017 – 2021 Lid van de Gezondheidsraad, commissie vaccinaties
2013 – heden Meerdere artikelen over vaccinaties
2009 – heden Universitair hoofddocent rechtsfilosofie aan de UvA
2000 – 2009 Docent aan de Radboud Universiteit en Tilburg University
2000 Promotie in de filosofie aan de Universiteit Twente
1994 Masterdiploma in politicologie en bestuurskunde aan de Universiteit Twente
1966 Geboren te Rijssen
Heb je er desalniettemin plezier in gehad?
‘Jazeker, heel veel zelfs. Het is als wetenschapper een godsgeschenk als jouw thema opeens wereldnieuws wordt. Ik heb met enorm interessante mensen gewerkt, vooral in de Gezondheidsraad. En ik heb ook veel geleerd. Als filosoof heb je vaak een versimpeld beeld van maatschappelijke problemen. Als bijvoorbeeld ergens de vaccinatiegraad tegen mazelen laag is, dan ben ik geneigd om te denken: daar ligt het grootste risico. Terwijl er dan epidemiologen of medici aan tafel zitten en zeggen: dat zijn juist gebieden waar eerder al uitbraken zijn geweest. Daar is de natuurlijke bescherming van mensen tegen het mazelen misschien wel het hoogst. Dat soort situationele kennis heb ik als “zolderkamerfilosoof” niet paraat als ik die problemen in abstracte termen overdenk.’
Er is afgelopen jaar kritiek gekomen op de Gezondheidsraad. Zo zouden adviezen lang op zich laten wachten en was er veel te doen over het advies om te stoppen met AstraZeneca.
‘Dat klopt, en bijvoorbeeld dat besluit over AstraZeneca was een erg moeilijke beslissing. Basaal lag de vraag op tafel: ga je door met vaccineren en accepteer je dat gezonde mensen na een vaccinatie een kleine maar niet te verwaarlozen kans lopen op ernstige bijwerkingen? Of vertraag je het vaccineren met als gevolg dat meer mensen besmet raken en de coronacrisis langer duurt? Dat is, als je het afpelt, een heel basale keuze tussen een deontologische of een consequentialistische visie Deontologie is een stroming in de ethiek die ervan uitgaat dat een handeling in zichzelf goed of slecht is. Daarbij wordt niet gekeken naar de gevolgen van die handeling. Consequentialisme is een stroming die juist bepaalt of een handeling goed of slecht is door te kijken naar de gevolgen van die handeling.
Een extreem voorbeeld om het verschil in opvatting te laten zien is marteling. Deontologen keuren dat altijd af omdat dit een slechte handeling is. Consequentialisten zullen dat onder voorwaarden, bijvoorbeeld wanneer er honderden mensen gered kunnen worden door één persoon te martelen, echter goedkeuren.. Ik heb daar echt weleens nachten van wakker gelegen. Maar je moet een beslissing maken, want niet kiezen is ook een beslissing. Ik ga dan vaak maar even een stukje rennen. Je weet dan dat je geen optimale keuze kunt maken, dus zoek je naar de best mogelijke.
Omdat we altijd dicht tegen de beperkt beschikbare wetenschappelijke kennis zijn blijven zitten, denk ik dat de Raad in deze crisis zeker niet aan statuur heeft ingeboet.’
In het vorige interview hadden we het enigszins schertsend over de ‘fanmail’ die je kreeg, van mensen die je onder meer uitmaakten voor ‘Mengele in de dop’. De laatste jaren is dat alleen maar toegenomen. Hoe kijk je daar nu naar?
‘Die fanmail is er nog steeds. En dat heeft er ook mee te maken dat ik een van de stemmen in het debat ben die vindt dat we als individuen relatief veel moeten accepteren voor een veilige samenleving. Als 3G3G staat voor een systeem waarbij mensen enkel toegang krijgen tot sommige locaties of evenementen wanneer zij gevaccineerd zijn tegen, negatief getest zijn op, of hersteld zijn van Covid-19. kan bijdragen aan die veilige samenwerking zonder een grote inperking van de vrijheid van iedereen, ben ik daar voorstander van. Maar dan zit ik weer in de wind.’
Wat gebeurt er dan?
‘Vorige maand kreeg ik hier op de faculteit bijvoorbeeld per post een Sinterklaasgedicht toegestuurd met toespelingen op de Tweede Wereldoorlog. Daar zat dan een CD bij van een vrouw die vertelt over haar tijd in de concentratiekampen. Het is een heel gestage stroom aan berichten vol antivaxx-clichés en persoonlijke beledigingen die ik al jaren hoor. In deze stroom berichten zit nooit eens iets waardoor ik anders over vaccinatie ga denken.
En hoewel ik een paar keer aangifte heb gedaan zijn het gelukkig vaak ook geen bedreigingen. Het is niet echt persoonlijk tegen mij. Mensen zijn boos of voelen onmacht en richten dat op mij omdat ik een bepaald standpunt vertegenwoordig, maar niet op mij als Roland Pierik. Ze hadden het net zo goed naar Hugo de Jonge of Marion Koopmans kunnen sturen. Het gaat om mij als icoon.’
Heeft dat invloed op je werk?
Hij moet even nadenken. ‘Zou ik willen dat het stopt? Ja. Remt het me? Nee. Ben ik blij dat ik straks met een ander onderzoeksthema verder ga? Ja. Het haalt me uit de wind. Dat vind ik niet erg.’
De kop boven het artikel dat ik drie jaar geleden schreef was ‘Verplicht vaccineren mag geen taboe zijn’. Ben je door wat er de afgelopen jaren is voorgevallen anders gaan kijken naar het probleem?
‘Nee, maar ik wil benadrukken dat het daarbij gaat om kindervaccinaties. Zolang mensen en vooral kinderen door een hoge vaccinatiegraad indirect worden beschermd tegen heftige kinderziektes, bestaat er geen noodzaak tot verplichting. Als die indirecte bescherming ondermijnd wordt, mag de overheid dwingender optreden. Ik ben er overigens wel voor om dat op de minst vergaande manier te doen, bijvoorbeeld door ouders die hun kinderen niet laten vaccineren bepaalde voorrechten te ontnemen. Dat kan bijvoorbeeld zijn dat ze hun kinderen niet naar de kinderopvang mogen brengen. Dat is bovendien doelmatig, omdat daar de kansen op uitbraken het grootst zijn.’
Er ligt nu een wetsvoorstel dat precies dat wil regelen. Ben je daarbij betrokken geweest?
‘Inderdaad. Door de formatie is dat stil komen te liggen, maar Sophie Hermans (VVD) en Maarten Hijink (SP) waren voor de verkiezingen bezig om precies zo’n voorstel in te dienen. Ik heb daar met Marcel Verweij, met wie ik het boek over vaccinaties schreef, over op de achtergrond over meegedacht. Daarbij leer je ook weer van alles, bijvoorbeeld over de nitty-gritty details van beleid. Moet het bijvoorbeeld een verplichting zijn om in te enten tegen mazelen of tegen alle kinderziektes? En moet je kijken naar het landelijke of juist naar de regionale cijfers?
Overigens is na de discussie over kindervaccinaties een paar jaar geleden het vaccinatiepercentage onder kinderen licht gestegen. Het is heel spannend om te zien wat deze coronacrisis doet met de vaccinatiecijfers. Je wil niet dat vaccineren een negatieve connotatie krijgt. Daarom zou ik ook erg voorzichtig zijn met een vaccinatieverplichting, of met 2G. Dat moet je echt pas invoeren als alle minder vergaande maatregelen al zijn geprobeerd. Ik weet niet of dat op dit moment zo is. Dat is heel moeilijk.’
Ben je klaar met het vaccinatiedebat?
‘De laatste jaren waren hectisch, en het is interessant dat je in deze coronacrisis ineens over vaccinaties voor volwassenen discussieert, maar filosofisch was voor mij het nieuwe eraf. De academische puzzel was al gelegd. Als rechtsfilosoof wil ik puzzels oplossen, ik had dorst naar een nieuwe.’
Wat is die nieuwe puzzel?
‘De vrijheid van religie en geweten, een van de fundamentele grondrechten die je slechts onder zeer zware voorwaarden mag inperken. De laatste jaren zijn er voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een aantal zaken geweest over wat precies een religie is, waarin op het eerste zicht geen eenduidige lijn in te herkennen is. Ik wil proberen om die lijn verder te ontrafelen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld over de vraag wat een religie is, maar ook wat de christelijke historie van Europa betekent voor ons begrip van religie, of welke niet-religieuze overwegingen ook onder dit recht vallen.’
In het vorige interview hadden we het over je jeugd in het strengchristelijke Rijssen. Speelt die mee in je keuze voor dit onderwerp?
‘Ja, maar eigenlijk was religie altijd al mijn onderwerp. Vaccinatie was slechts een casus, maar is een koekoeksjong geworden dat andere thema’s uit het nest heeft geduwd. Dat is overigens niet gek: het is een van de felste debatten rond religieuze vrijheid, en dat vind ik interessant. In zo’n concreet belangenconflict zie je wat mensen belangrijk vinden, en welke waarden botsen.’
Drie jaar geleden kon je al een schot voor de boeg doen over de uitkomsten van je vaccinatieonderzoek. Kun je dat hierbij ook?
‘Nee, ik moet nu echt nog beginnen. Ik heb een stapeltje boeken klaarliggen en kijk er echt naar uit dat ik straks een sabbatical van een half jaar heb en als een zolderkamergeleerde weer boeken mag lezen en overdenken.
Wat ik wel interessant vind is een recent arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de MensLees hier het arrest in de zaak van Vavřička tegen de Tsjechische overheid., een nieuwe interpretatie wordt gegeven aan de vier factoren waaraan een beschermwaardige religie aan moet voldoen: overtuigingskracht, ernst, samenhang, en belang. Op basis hiervan werd geconcludeerd dat slechts het domweg oneens zijn met de medische consensus dat vaccins veilig en effectief zijn onvoldoende als een beschermingswaardige overtuiging geldt, omdat dit onvoldoende is ingebed in een breder religieus of antroposofisch wereldbeeld. Maar op basis van deze factoren kun je bijvoorbeeld betogen dat vegetarisme of antimilitarisme wel een beschermwaardige opvatting is. Ik kijk er naar uit om de puzzel “wat onder de vrijheid van religie valt” te gaan leggen.’
