‘Deze rellen hebben geen duidelijk politiek punt, daarom verwacht ik dat ze afkalven’
Het is onrustig in Amsterdam en andere Nederlandse steden, maar waardoor komt dat? Hoe kan het dat de coronademonstraties zijn verworden tot rellen? En waarom juist nu, en niet nadat eerdere coronamaatregelen werden aangekondigd? UvA-socioloog Don Weenink, gespecialiseerd in geweld, licht toe. ‘De politiek heeft de avondklok gebracht als een nog strengere maatregel, een stap verder. Zo zien de demonstranten het ook.’
Hoe komt het dat de coronademonstraties eindigen in relschopperij?
‘Ik moet zeggen dat ik hier geen onderzoek naar heb gedaan; ik heb zelf geen rellen bestudeerd, maar ik weet er wel het een en ander van. Wat me opvalt is dat in Nederland de mensen die de coronamaatregelen vooral zien als het verstevigen van de controle door de overheid veel ruimte nemen en krijgen. Mensen zoals Lange Frans komen duidelijk in beeld. Demonstranten verstoorden met gejoel een toespraak van Rutte. Nederland staat ook in de top-3 van Europese landen waar de Amerikaanse complottheorie QAnon veel wordt geretweet.
Verder buitelen verschillende experts over elkaar heen met hun argumenten voor en tegen de maatregelen. Dat was ook zo bij de discussie over de avondklok. Dat geeft veel ruimte voor twijfel en ruis. De coronademonstranten zitten op een lijn met de mensen die complottheorieën aanhangen. Mensen zijn boos en bang, intens bang voor de controle van de overheid. Voor andere mensen geeft dat anti-overheid karakter een steuntje in de rug om te gaan rellen. De mensen die rellen zijn niet per se ideologisch betrokken. Ze gaan erin mee om opwinding mee te maken. Die opwinding zie je goed op de filmpjes van de laatste dagen.’
Een groot deel van de mensen die tot nu toe op de protesten afkwamen wilde geen geweld gebruiken. Hoe kan het dat die demonstranten nu toch samenkomen met relschoppers?
‘Een meerderheid van de demonstranten vertrekt of kijkt toe. Alles bij elkaar gezien maakt een rellende minderheid behoorlijk wat indruk. Ik kan niet zo veel zeggen over de motieven van die groep. Je moet echt meegaan met die mensen om te ervaren wat hen drijft. Mogelijk is een deel van de relschoppers oprecht boos op de overheid. En vinden ze rellen fascinerend en opwindend.
Ik heb bijvoorbeeld gehoord en gezien dat er een opgewonden sfeer hing op Instagram en Telegram. Wel vind ik het opmerkelijk dat er zo veel verschillende mensen bij elkaar komen om te demonstreren. Er hebben zich groepen gevormd op sociale media waar mensen zich kunnen aanmelden. Ik kan me voorstellen dat een deel daarvan weer een ander groepje vormt dat meldt – zoals ik zag op Telegram: we gaan slopen, revolutie! En als het zover is pakt iemand het podium, gooit een steen. Er komt gejoel, applaus, en dan veroorzaakt een deel van die mensen flinke opschudding.’
Waarom is die oproer er juist nu, en niet eerder toen andere coronamaatregelen werden aangekondigd?
‘De politiek heeft de avondklok gebracht als een nog strengere maatregel, een stap verder. Volgens mij werd het zelfs een paardenmiddel genoemd. Zo zien de demonstranten het ook. En dat heeft urgentie gebracht. Ze hebben het idee dat ze nu de straat op moeten, en dat geeft een deel nu de mogelijkheid om te rellen.’
Denkt u dat de rellen nog lang zullen blijven aanhouden?
‘Door het eerste optreden van de politie bij de demonstratie op het Museumplein is het rellen gekoppeld aan de demonstraties. Relschoppers zien dat het nog een keer kan; nieuwe demonstraties geven gelegenheid om weer te rellen. Maar de mensen die erop afkomen zijn zo divers, dat dit waarschijnlijk niet al te lang zal duren. Ze zijn vooral allemaal tegen iets dus dan is het moeilijk om iets te halen waar ze allemaal voor zijn.
Als demonstranten geen duidelijk politiek punt definiëren, zijn demonstraties minder gefocust. Daarom verwacht ik dat de protesten afkalven. Ik zag dat er wel nog een aantal gepland staan. De politie is echter alerter en dat weten de demonstranten ook.’
Wat zou er volgens u moeten gebeuren om de demonstraties eerder te stoppen?
‘In de literatuur valt te lezen dat je de mensen van de demonstraties die geen oproer veroorzaken op een positieve manier moet benaderen. Je moet eerder de menigte in, voordat de sfeer omslaat, en met mensen praten.
Mijn indruk is dat de politie op het Museumplein heel duidelijk is geweest voordat ze geweld gebruikte. Toch vind ik het opmerkelijk dat het zo lang duurt voordat de politie ingrijpt op een plek waar helemaal geen demonstratie mocht plaatsvinden. Je zou denken dat je die groep toch eerder die kant op ziet trekken.’
Minister-president Mark Rutte liet gisteren weten – anders dan Folia – niet te zitten wachten op ‘sociologische oorzaken’ van de rellen. ‘Dit is puur crimineel gedrag,’ zei hij. ‘Daar gaan wij een einde aan maken.’
Zijn er steden die anders optraden tegen de rellen waardoor het resultaat anders was?
‘In mijn woonplaats Nijmegen gingen allerlei geruchten; dat de winkels geplunderd zouden worden en dat de harde kern van voetbalclub N.E.C. de winkeliers zou beschermen. Op grond van een noodbevel is de stad afgesloten geweest. Hierdoor konden mensen niet bij elkaar komen. Er werd gebruik gemaakt van de ruimte – die werd afgesloten. Als dat effectief gebeurt, zie je wel plukjes jongeren hier en daar, maar die kunnen zich niet verzamelen. Ik zag dat zelf toen ik ben gaan kijken. Oproerkraaiers hebben zo geen podium en dan gebeurt er verder niets. Mensen gaan niet in hun eentje rellen, met bakstenen gooien. Dat is toch echt een collectief fenomeen.’
