Hoe de ongepromoveerde Karel van Wolferen op een receptie hoogleraar werd
Hij is nooit gepromoveerd, maar toch werd Karel van Wolferen universiteitshoogleraar, een positie die normaal is voorbehouden aan de allerbeste wetenschappers. Momenteel houdt hij zich bezig met tijdschrift Gezond Verstand waarin complottheorieën over klimaatverandering en het coronavirus ruim baan krijgen. Wie is Karel van Wolferen?
Ergens halverwege de jaren negentig maakte de uiterst reislustige collegevoorzitter Jankarel Gevers, alias ‘de grand seigneur van de UvA’, meerdere reizen naar Japan. In de hoofdstad Tokio werden uitwisselingsovereenkomsten getekend en bezoeken gebracht aan universiteiten. ‘Het is nogal belastend, omdat die reizen altijd te kort zijn. Ik ben nu vijf keer in Tokio geweest, maar heb de stad nog nooit echt gezien,’ beklaagde de in augustus 1998 overleden Gevers zich in de Folia van 24 oktober 1997.
Anderhalf jaar eerder – toen hij ook eens in Tokio was – had hij via een ter plekke wonende kennis laten weten in contact te willen treden met de in Japan woonachtige Nederlandse journalist Karel van Wolferen (1941), correspondent voor onder meer NRC Handelsblad. Een fenomenale bekendheid in Japan, met vele publicaties op zijn naam over het land van de rijzende zon. ‘Ik had nog nooit van Gevers gehoord,’ vertelde Van Wolferen later. Hij woonde toen al vijfendertig jaar in Japan, wist hij veel. ‘Ik las nooit over Nederlandse dingen, dus ook niet over onderwijs.’ Er ontstond contact tussen de collegevoorzitter en de schrijvend journalist.
Receptiebenoeming
En toen werd het 28 mei 1996: feest in de Aula van de UvA. Niet een gewoon feestje, maar de opening van het prestigieuze Duitsland Instituut. Zoals gebruikelijk was er ook een übergezellige UvA-receptie, waar natuurlijk volop geroddeld en gesmoesd werd. Karel van Wolferen was er ook. Als ‘oude vriend’ van Maarten Brands, de wetenschappelijk directeur van het nieuwe instituut, was hij van de partij. Jankarel Gevers was er als eindbaas van de UvA natuurlijk ook. En daar gebeurde het. ‘Gevers heeft mij bij de openingsreceptie gevraagd of ik hoogleraar wilde worden,’ bekende Van Wolferen later in Folia. Een ouderwetse receptiebenoeming dus, zo eentje die wordt bekokstoofd in de wandelgangen. Er werd een onderzoeksinstituut opgezet en Van Wolferen kon beginnen.
En zo rolde journalist en publicist Karel van Wolferen de UvA binnen, de instelling die zich nu, bijna vijfentwintig jaar verder, publiekelijk van hem distantieert. Dat doet ze omdat hij in de ogen van veel wetenschappers allerlei complotachtige ideeën en theorieën bij elkaar fabuleert in het twee maanden geleden opgerichte tijdschrift Gezond Verstand, waarvan hij hoofdredacteur is. Zo wordt over Covid19 gezegd dat het gaat om een ‘kunstmatige pandemie’, dat mondkapjes gevaarlijk zijn en ‘een oefening in gehoorzaamheid’, en dat de mortaliteit van corona vergelijkbaar zou zijn met die van de griep. Vrijwel alle wetenschappers die experts zijn op die gebieden zijn het daarmee oneens. Journalisten die zijn opvattingen afdoen als complotdenken voeren volgens Van Wolferen ‘een opdracht van de CIA uit’.
Café Weltschmerz
Veel van zijn opvattingen verwoordt hij ook via het videokanaal Café Weltschmerz, waar hij geregeld in gesprek gaat met Kees van der Pijl. Ook Van der Pijl is een oude bekende van de UvA. Hij werkte tot het begin van deze eeuw als docent internationale betrekkingen aan de UvA en nadien als hoogleraar met dezelfde leeropdracht aan de University of Sussex. Rond Van der Pijl ontstond vorig jaar ook een relletje omdat hij een tweet had verstuurd waarin hij beweerde dat de aanslagen op 11 september 2001 werden gepleegd door Israël en berustten op een zionistisch complot. De Britse universiteit eiste een publiek excuus, maar Van der Pijl vertikte dit, waarna hij zijn status als emeritus hoogleraar teruggaf aan Sussex. Nu steunt hij van Wolferen met zijn krant, onder meer via Twitter.
Niet gepromoveerd
Opvallend bij de aanstelling van Van Wolferen was dat hij niet werd benoemd als gewoon hoogleraar, maar als universiteitshoogleraar, een post bedoeld voor de finefleur van de wetenschap en voor onderzoekers die discipline-overstijgend onderzoek doen met maatschappelijke impact. Gepromoveerd was hij niet. Het zou tegenwoordig ondenkbaar zijn, maar dat lag toen kennelijk anders.
‘Ik denk dat hij zich nu enigszins op glad ijs begeeft met dat blad en de opvattingen die erin staan, maar het is zonneklaar dat Karel een grote wetenschappelijke verdienste heeft als het gaat om de kennis over Japan,’ zegt collega-emeritus universiteitshoogleraar Bernard van Praag. ‘Zijn boeken over Japan zijn de hele wereld over gegaan en in vele talen vertaald. Of je dan gepromoveerd moet zijn? Harry Mulisch kreeg een eredoctoraat en had alleen maar lagere school.’
Renommée
Oud-collegevoorzitter Sijbolt Noorda, die ten tijde van de benoeming van Van Wolferen de rechterhand was van Jankarel Gevers in het CvB, laat zich vergelijkbaar uit. ‘Dat Van Wolferen als universiteitshoogleraar niet gepromoveerd was, is nadien ook nooit meer herhaald, dat zegt misschien genoeg. Maar hij had zich een grote renommée verworven over Japan. Niet alleen buiten Japan, maar ook in Japan zelf. Ik was in die tijd eens in een Noord-Japanse stad en daar hing zijn portret in trams. Hij was ook daar overal zichtbaar en bekend. Enige vrijzinnigheid hoort bij de wetenschap. Dwarsheid kan een attribuut zijn van een genie, maar het is aan de andere kant geen garantie voor een genie.’
‘Van Wolferen is een typische selfmade man,’ schreef Folia kort na zijn benoeming in 1997. ‘Zijn zelfstudie en onderzoek moeten zijn gevoed door een lange adem, discipline en creativiteit.’ Zelf vond hij toen dat een journalist net zo goed ook een diepgravend onderzoeker kan zijn. ‘Ik doe altijd veel onderzoek voor mijn journalistieke werk. Daardoor leer je gecompliceerde zaken samenvoegen. Ik werk als een specialist, maar ik probeer altijd het verband te zien.’ Of dat ook de werkwijze is van Gezond Verstand, is de vraag. In elk geval vindt de UvA van niet, nu de universiteit zich heeft gedistantieerd van haar emeritus en zijn krant.
Overigens: wie denkt: ha, een professor, daar kunnen we wel even bij promoveren op een doorwrochte studie naar de oorsprong van het Japanse shintoïsme. Mis, dat lukt niet meer. Van Wolferen is weliswaar nog steeds professor, maar bezit niet meer het ius promovendi, het recht om iemand te doen promoveren. Dat recht vervalt vijf jaar na het emeritaat. De UvA zal daar inmiddels vermoedelijk blij mee zijn.
