‘Musea moeten kritisch naar hun eigen collectie gaan kijken’
Hoe moet je als museum omgaan met betwist erfgoed? Daar zouden deze week tientallen studenten en experts over nadenken tijdens MuseumCamp. Hoewel de coronamaatregelen wederom roet in het eten gooiden, blijft het onderwerp enorm actueel. ‘Mensen worden gekwetst door de Gouden Koets. Dan moet je als modern koning niet meer dit vertoon wensen.’
De Gouden Koets manifesteert zich met zijn afgebeelde slavernij-taferelen op de zijkant volgens velen uitdrukkelijk als een boegbeeld van betwist erfgoed. Voor MuseumCamp 2020 is de koets – die volgend jaar in het Amsterdam Museum staat – dan ook tot hoofdcasus van het programma gebombardeerd. ‘Een totaal gedateerd rijtuig dat niet meer bij deze tijd past,’ noemt Mirjam Hoijtink, UvA-docent Museum Studies en spreker op MuseumCamp, de koets. ‘Mensen durven nu eindelijk te zeggen dat ze gekwetst worden door dergelijke erfgoederen. Het snijdt door je ziel. Dan moet je als modern koning niet meer dit vertoon wensen.’
Haar visie op de koets illustreert de discussie rondom betwist erfgoed: wanneer conventionele objecten in een ander daglicht komen te staan, ontstaan er felle voor- en tegenstanders in het gebruik van deze objecten. Vooral voor musea is de omgang met deze verschillende perspectieven in dit gepolariseerde debat een lastige opgave. Het Allard Pierson biedt in samenwerking met het Amsterdam Museum hulp bij dit vraagstuk.
Gesprekken tussen studenten
Normaal gesproken zouden tientallen geïnteresseerde studenten en museum- en erfgoedprofessionals deze dagen workshops volgen over alle facetten van betwist erfgoed. MuseumCamp 2020 is echter voor de derde maal uitgesteld vanwege de nieuwe corona-maatregelen. Maar van uitstel komt ook deze keer geen afstel. Er is immers ‘een enorme behoefte aan dit soort workshops,’ zegt Wim Hupperetz, directeur van het Allard Pierson. Bovendien geldt nog een ander cliché: drie keer is scheepsrecht.
Het doel van MuseumCamp 2020 is dat deelnemers zelf een object aandragen en vervolgens in gesprek gaan over de controversiële herkomst of inhoud ervan. Ook staan de collecties van de organisatoren zelf, het Allard Pierson en Amsterdam Museum, ter discussie.
Hoijtink verklaart hoe de keuze voor dit MuseumCamp-thema tot stand is gekomen. Haar masterstudenten ervaarden tijdens onderzoek in het Allard Pierson dat er weinig aandacht was voor genderongelijkheid, racisme en slavernij in de tentoonstellingen. Terwijl dat volgens hen precies de onderwerpen zijn waar het in de maatschappij nu dikwijls om draait. De gesprekken tussen de studenten vormden zo de opmaat voor het thema van MuseumCamp 2020. ‘In samenspraak met de studenten heeft het Allard Pierson vervolgens voor betwist erfgoed als thema voor MuseumCamp 2020 gekozen,’ aldus Hoijtink.
Hupperetz zou als directeur van het Allard Pierson het startschot geven. Over deze editie zegt hij: ‘We willen proberen een praktische handleiding te ontwikkelen waarmee binnen musea de discussie rondom betwist erfgoed in gang gezet kan worden.’ Hupperetz constateert dat nog niet elk museum voldoende tijd en aandacht aan dit thema besteedt. ‘Heel veel musea komen er nog te weinig aan toe. Terwijl het erg belangrijk is dat musea deze discussie aangaan, want het gaat om betekenis geven en bewust worden van de verschillende perspectieven bij erfgoed.’
Omgang met betwist erfgoed
Hupperetz hoopt dat ook het Allard Pierson nog wat leert van het evenement: ‘Het bewustzijn dat er verschillende perspectieven kleven aan objecten moeten we ook voor onze eigen collecties in het Allard Pierson sterker gaan hanteren.’ Het publiek beoordeelt musea immers steeds vaker op hoe zij omgaan met betwist erfgoed in de eigen collectie. ‘Het is tegenwoordig een criterium geworden voor het functioneren van musea,’ stelt Hoijtink.
Juist daarom valt het ook Hoijtink op dat niet elk museum het onderwerp hoog op de agenda heeft staan. Zij stelt: ‘Het debat over betwist erfgoed wordt in de maatschappij zeer breed gevoerd, maar toch is er een aantal musea dat hier niet aan mee wil doen.’ Volgens Hoijtink heeft dat een enkele reden: ‘Musea denken soms: we gaan het pas op de kaart zetten wanneer het niet anders meer kan.’
Dat geldt niet voor het Allard Pierson, vindt Hoijtink. Het museum is volgens haar ‘een aanjager op dit thema en heeft de ambitie en bereidheid om conform de tijdgeest de organisatie aan te passen’. Zo deed het museum in 2009 een intern herkomst-onderzoek naar de collectie en schroomt het museum bij controverse niet om objecten daadwerkelijk af te staan. Het Allard Pierson bracht immers in 2015 onverplicht een duikschat uit een scheepswrak naar Sicilië, omdat ze daar volgens het museum meer thuis hoorde. De ambassadeur van Italië in Nederland noemde het een ‘zeldzaam gebaar’ en een ‘voorbeeld voor de rest van de wereld’.
De Kop van Tiberius
Toch kunnen er vraagtekens worden gezet bij het interne herkomst-onderzoek. Voor een insider is het per slot van rekening moeilijker om kritisch te zijn op de collectie dan een buitenstaander. ‘Het is altijd de vraag of een museum in staat is om voldoende afstand te nemen van zijn eigen collectie,’ zegt Hoijtink. ‘Dat is belangrijk om in acht te nemen. Maar het is überhaupt belangrijk dat een museum naar zijn eigen collectie kijkt. Dat gebeurt bij lang niet alle musea, en dat is in het Allard Pierson wel gedaan.’
Uit het interne onderzoek van het Allard Pierson volgde dat er één object was met een mogelijk controversiële achtergrond: de Kop van Tiberius. Dit object is tijdens de Tweede Wereldoorlog gekocht van iemand die vermoedde dat het uit Duits bezit kwam. Over de precieze herkomst kan Hupperetz anno 2020 echter geen verdere uitspraken doen.
Wel is voor Hupperetz en het Allard Pierson een extern onderzoek naar de Kop van Tiberius of zelfs de gehele collectie zeker niet uit den boze: ‘Als zich een legitieme claim aandient, dan zullen we daar als museum uiteraard naar handelen.’ Maar volgens Hupperetz is het vooral van belang om tijdens MuseumCamp de discussie hierover aan te wakkeren, ‘zodat iedereen ook binnen zijn eigen organisatie er mee aan de slag kan.’
