‘Elke crisis is een mogelijkheid om fouten aan te passen’
.jpg)
Corona eist wereldwijd duizenden doden en infecteert miljoenen mensen, maar zorgt onbedoeld ook voor lichtpuntjes: minder smog, versterkte saamhorigheid en nieuwe daadkracht. Drie UvA-wetenschappers laten hun licht schijnen over de onbedoelde neveneffecten van corona.
Is deze crisis een louterende ervaring, die de mens weer op het rechte pad brengt? Deze vraag is de kop van een opinieartikel van antropoloog Oskar Verkaaik. In zekere zin wel, zegt hij aan de telefoon. ‘In zo’n crisis als nu, wordt er opeens een beroep gedaan om je op een andere manier te gaan gedragen, veel meer vanuit gemeenschapszin, in plaats vanuit individuele vrijheid.’
En op dat laatste is toch ons hele bestaan en onze vrijemarktideologie gebaseerd, zegt hij. ‘Dat heeft ons ook veel gebracht, maar ik denk dat met name de laatste paar jaar duidelijk werd dat er ook grote nadelen aan kleven. Dat zorgt voor onvrede en het populisme is daar een uiting van. Nu kun je gaan doemdenken of dat systeem wel of niet ontploft, maar in mijn optiek komt er bij elke crisis ook een kans vrij. Dat klinkt een beetje zweverig, maar elke crisis is een mogelijkheid om de fouten economisch een beetje aan te passen.’
Hij wijst op de financiële crisis van 2008. ‘Die kans hebben we laten gaan; er is toen heel weinig veranderd. We zien ook nu dat de vrije markt dit probleem eigenlijk niet aan kan, en dat de overheid moet bijspringen. Als zo’n crisis de economie raakt, dan kunnen zaken plots heel anders. Waarom kan dat niet altijd?’ Het coronavirus lijkt naast een gevaar van de publieke gezondheid ook een supermachtig actiemiddel. Het is krachtiger dan welke staking ook, schrijft Verkaaik in het artikel, iets dat hij ook de kring van natuurbeschermers terug hoort.
Minder smog en helder water
Zo is het water in Venetië plots een stuk helderder, en zijn er meer vissen te zien dan anders. En is de smog in China flink gereduceerd dankzij de lockdown. Het virus zou paradoxaal genoeg meer levens redden door de vermindering van luchtvervuiling dan dat het levens kost. Maar het is de vraag of deze effecten blijvend zijn, waarschuwt klimaatwetenschapper Bart Verheggen. ‘Als we over twee maanden weer teruggaan naar business as usual zullen dit geen blijvende effecten zijn.’
Zou het virus er dan niet onbedoeld voor zorgen dat mensen klimaatverandering serieuzer nemen, door deze bovenstaande effecten? Volgens Verheggen kan het twee kanten op. ‘Het kan ook zijn dat mensen door dit acute gevaar juist de langdurige risico’s van andere, chronische zaken zoals klimaatverandering onderschatten.’ De werkhouding waarmee de coronacrisis wordt aangepakt ontbreekt helaas nog bij andere maatschappelijk problemen, vertelt Verheggen. ‘Je kunt wel zeggen dat je kunt zien dat er kordaat kan worden opgetreden. Als de nood aan de man is, kan er plots een heleboel. In mijn omgeving zei iemand, stel je voor dat Rutte het over CO2 had gehad, in plaats van over corona, en over de stijgende zeespiegel in plaats van ziek worden.’
Meer verbondenheid
Ook gedragswetenschapper Michiel van Elk ziet een zonnige zijde aan de coronacrisis. Veelal in de vorm van hartverwarmende of inventieve initiatieven herkent hij de veerkracht van onze maatschappij. ‘We zien nu al meer verbondenheid. We zorgen meer voor elkaar. Los van de nadelige effecten brengt de crisis ook veel moois met zich mee. Net op weg naar huis stond ik op straat even te luisteren naar een man die had besloten met zijn versterker en gitaar voor het verzorgingstehuis te spelen. Dat zijn mooie dingen.’ Zelf heeft hij zijn eenzame onderbuurman al een paar keer te eten gehad en ziet hij op Facebook hoe een vriendin elke dag met mensen virtueel borrelt die ze al lang niet heeft gesproken.
Wordt deze nieuwe vorm van gemeenschapszin onze nieuwe leidraad? Antropoloog Verkaaik: ‘Zo’n term blijft nog een beetje vaag, en het is bovendien niet alleen dat. Het gaat mij erom dat een publieke sector weer wat beter wordt gewaardeerd zoals nu gebeurt. In Nederland valt het nog mee, in vergelijking met de VS of Engeland, waar de publieke sector helemaal is afgebroken. Het zou mooi zijn als we de verschraling van de publieke sector weer een beetje terug kunnen draaien.’
Een ander mooi neveneffect zou zijn dat zaken als het klimaat opnieuw hoger op de agenda komen, zegt Verheggen. ‘Ik kan me voorstellen dat het momentum van de klimaatafspraken nu een beetje is weggezakt. Ik merk dat ook bij mezelf; ik kan wel allemaal dingen gaan schrijven over het klimaat, maar wie zit daar op dit moment op te wachten?’
Menselijke daadkracht
Vooral de daadkracht van mensen lijkt goed uit de test te komen. Vooruitgang op het gebied van de digitalisering van het onderwijs bleef bijvoorbeeld lange tijd uit, tot de coronacrisis aanbrak. ‘We hebben het al jaren over de digitalisering van het onderwijs en nu is het in een week tijd gewoon gerealiseerd.’ zegt gedragswetenschapper Van Elk. ‘Misschien is het lerarentekort ook wel opgelost als ouders in de toekomst zoals nu één of twee dagen in de week bijspringen.’
Stof tot nadenken voor een maatschappij na corona levert het in ieder geval op. Maar ook op de korte termijn valt er heel wat te reflecteren, stelt Van Elk. ‘Persoonlijk hunker ik weer naar een sociaal leven, maar het is tegelijkertijd een wonder hoe ik nog vrij tevreden ben zonder. De crisis relativeert gigantisch. Het biedt een nieuw perspectief en laat zien wat de positieve effecten zijn van even pas op de plaats maken.’ Het levert veel minder stress op, niet alleen bij Van Elk maar ook bij zijn collega’s. ‘Sommigen zeggen nog nooit zo ontspannen te zijn geweest. Zelf had ik het nu normaal gesproken heel druk gehad met lezingen, maar het is heel goed om even niet door te kunnen rennen.’
