Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: Stadsarchief Amsterdam
actueel

UvA-geheimen | Wat is de band tussen de UvA en Artis?

Marleen Hoebe,
24 februari 2020 - 10:04

Tientallen jaren deden UvA-biologen voornamelijk onderzoek in Artis en de Hortus Botanicus. Hoe ontstond die samenwerking en wat is er nu nog van over? We vroegen het de Artis-hoogleraar van de UvA, wiens leerstoel wordt stopgezet. ‘Natuur is niet alleen voor de natuurwetenschap.’

Artis, de oudste dierentuin van Nederland, bestaat al sinds 1838. Dit komt door drie heren: boekhandelaar Westerman, commissionair Werlemann en horlogemaker Wijsmuller. Zij richten in de negentiende eeuw het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra op, omdat ze een algemeen toegankelijke dierentuin voor de gegoede burgerij willen hebben, vergelijkbaar met de London Zoo in Engeland. Daarnaast willen ze ‘de kennis der natuurlijke historie bevorderen’.

 

De collectie van Artis breidt zich steeds meer uit. Het wordt een museum vol levende dieren, en natuurhistorische en etnografische collecties. Dat maakt het een interessante plek voor UvA’ers, want onderdelen van het universiteitscurriculum zijn onder andere zoölogie en botanie.

 

Artis aquarium

In 1877 wil Artis een aquarium gaan bouwen. De gemeente, die dan nog de baas is over de UvA, ziet dat ook de UvA daarvan kan profiteren en sluit een deal. De universiteit mag gebruik gaan maken van delen van het aquarium. Eveneens moeten de UvA-hoogleraren en -studenten gratis naar binnen kunnen. Daarom krijgt het aquarium meerdere ingangen. De ingang aan de oostkant, helemaal rechts, is voor de UvA’ers. De ronde uitbouw wordt een collegezaal.

 

(Lees verder onder de afbeelding)

Foto: Stadsarchief Amsterdam / Capital Press
Het aquarium van Artis, met rechts de ronde uitbouw: de collegezaal (1 december 1982)

In het aquarium komt een studiecollectie voor zoölogie en anatomie. Die collectie is grotendeels afkomstig van Max Weber, buitengewoon hoogleraar in de anatomie van de dieren aan de UvA van 1883 tot 1922. Hij verzamelt allerlei verschillende soorten dieren tijdens expedities naar de Noordpool, Afrika en de Indonesische archipel. Sommige diersoorten, bijvoorbeeld een leeuw, ontleedt hij in het bijzijn van UvA-studenten.

Foto: Louis Stracké (cc, via Wikimedia Commons)
De anatomieles van Max Weber (midden) in 1886

Onder leiding van Weber ontstaat uiteindelijk het Zoölogisch Museum Amsterdam, waarin Artis- en UvA-collecties worden samengevoegd. Dat is niet alleen voor de wetenschap beschikbaar, maar ook voor het algemene publiek.

 

Geldgebrek

Begin twintigste eeuw gaat het niet zo goed met Artis. Na de Eerste Wereldoorlog heeft Artis een gebrek aan geld. In 1939 draagt Artis de boeken van haar bibliotheek over aan gemeente Amsterdam, die ze toevertrouwt aan de UvA. Na de Tweede Wereldoorlog komt ook een Artis-collectie boordevol opgezette dieren, skeletten en gesteenten bij de universiteit terecht.

 

Toch verwijdert de UvA eind twintigste eeuw zich steeds meer van Artis en de natuur. De Hortus is bijvoorbeeld geen universitair instituut meer. En de biologen vertrekken van de Plantage naar de Watergraafsmeer. ‘Hierdoor komen ze los van de levende natuur,’ zegt Erik de Jong. Hij is sinds 2009 bijzonder hoogleraar van de Artis-leerstoel cultuur, landschap en natuur aan de UvA. ‘De biologen doen veel onderzoek in het laboratorium. Terwijl biologie niet alleen over het leven in laboratoriumvorm gaat, maar ook over het leven zelf. Studenten beseffen dat. Ze hebben nu bijvoorbeeld uit zichzelf Anna’s Tuin & Ruigte gemaakt. Dit lijkt een soort revanche op het afstoten van de Hortus door de UvA. Het is een geweldig experiment en initiatief.’

Foto: Privéarchief
Erik de Jong

Band tussen natuur en cultuur

Verder neemt de UvA langzamerhand afstand van een aantal collecties. In 2011 gaan de collecties van het Zoölogisch Museum naar het Naturalis Biodiversity Center in Leiden. De Jong vindt dat opvallend. ‘Het gaat om bijzondere collecties; een verborgen rijkdom. Ze zitten vol geschiedenis, waarin de band tussen natuur en cultuur goed zichtbaar is.’

 

‘Natuur is niet alleen voor de natuurwetenschap. Eigenlijk wil je ook vragen stellen over hoe mensen met natuur omgaan, hoe ze natuur waarderen en wat ze ermee doen. Deze vragen worden in ons AntropoceenAntropoceen is een term voor het tijdperk waarin de mens overal op aarde sporen achterlaat. steeds belangrijker.’ De Jong behandelt dat soort vragen door te kijken naar de relatie tussen natuur en cultuur. ‘Wij mensen hebben vakkundig natuur en cultuur gesplitst. Nu kan dat niet meer. Om de natuur te begrijpen en te waarderen moeten we kijken naar onze omgang daarmee. Eigenlijk zie je dat terug in de naam Natura Artis Magistra, ofwel: de natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap.’

Foto: Ronald van Weeren (Artis)
De collegezaal in Artis

Erfgoed

Helaas kan De Jong zich daar niet heel lang meer mee bezig houden. Dit is het laatste jaar van zijn hoogleraarschap. ‘Mijn leerstoel wordt niet vervolgd. Dat is jammer voor het thema natuur, cultuur en kunst. Onze tijd vraagt om deze interdisciplinariteit.’

 

Voor liefhebbers is die interdisciplinariteit komend najaar nog te vinden in de laatste colleges van De Jong, in de collegezaal in Artis. En na de zomer is de Artis Bibliotheek – die de UvA beheert – na een lange verbouwing weer toegankelijk voor iedereen, zodat allerlei mensen de overgebleven collecties over natuur en cultuur en het bijzondere interieur van de bibliotheek kunnen bewonderen.

Lees meer over