Hoogleraar Tom van der Meer: ‘Het is logisch dat we de Eerste Kamer niet direct kiezen’
Vandaag kiezen we niet alleen de Provinciale Staten, maar indirect ook de Eerste Kamer. We praten erover met hoogleraar politicologie Tom van der Meer, die als lid van de staatscommissie parlementair stelsel adviseerde over de Nederlandse democratie en de rechtstaat. ‘Ik hoop dat er meer debat komt als de coalitie haar meerderheid in de Eerste Kamer verliest.’
Is het niet raar dat de leden van de Provinciale Staten de Eerste Kamer kiezen?
‘Om die vraag te beantwoorden moet je eerst een stap terug zetten. Waarom hebben we twee kamers? Daarop zijn eigenlijk, in welk land dan ook, drie antwoorden mogelijk. Allereerst kan het zijn dat de Senaat de vertegenwoordiging van deelstaten is, zoals bijvoorbeeld in Duitsland of de Verenigde Staten. In dat geval zou Drenthe bijvoorbeeld evenveel senatoren kiezen of leveren als Zuid-Holland. Dat is in Nederland niet zo. Ten tweede kan het zijn dat de Senaat een soort chambre de réflexion is, die wetsvoorstellen nog eens extra toetst. Dat is het Nederlandse model. Ten slotte heb je in sommige landen, zoals Italië, twee volledig gelijkwaardige kamers. Maar dan moet je jezelf afvragen wat het nut van zo’n kamer is.
In al deze gevallen is het niet logisch om senatoren rechtstreeks te verkiezen. Dat zou in Nederland bijvoorbeeld tot gevolg hebben dat de Eerste Kamer een recenter kiezersmandaat kan hebben dan de Tweede Kamer. In dat geval is het moeilijk te verdedigen dat het primaat bij de Tweede Kamer ligt en de Eerste Kamer alleen een laatste check doet.’
Je zou de Eerste Kamer ook door gemeenteraadsleden kunnen laten verkiezen.
‘Dat zou kunnen. Maar omdat ongeveer een derde van de gemeenteraadsleden bij lokale partijen zit, zou dit een grote wijziging in de samenstelling en het functioneren van de Eerste Kamer betekenen. We hebben onszelf met dit systeem inmiddels een beetje in een hoekje gezet, maar dat is niet per se erg.’
Het nadeel is wel dat de Provinciale Statenverkiezingen totaal overschreeuwd worden door Den Haag. In sommige provincies doen lijsttrekkers van bijvoorbeeld Forum voor Democratie en Denk niet eens mee aan debatten.
‘Dat klopt. Je ziet het bijvoorbeeld ook doordat Forum en de PVV campagne voeren met “Stem ze weg”, terwijl de Eerste Kamer helemaal geen regering gaat wegstemmen. Het is heel vervelend voor de provinciale politici en het provinciale bestuur, maar aan de andere kant kun je ook zeggen dat de opkomst bij de provinciale statenverkiezingen veel lager zou zijn als het niet ook om de Eerste Kamer ging.’
Als lid van de staatscommissie parlementair stelsel Die staatscommissie adviseerde de regering over de verbetering van de democratie en rechtsstaat in Nederland.heb je geadviseerd om de Eerste Kamer een terugzendrecht te geven. Wat is dat precies?
‘De belangrijkste rol van de Eerste Kamer is om de finale check van een wetsvoorstel te doen: is het in lijn met de grondwet, is het behoorlijk bestuur? Maar de Eerste Kamer kan op dit moment alleen ja of nee tegen de gehele wet zeggen. In de praktijk is daar een oplossing voor gevonden: de zogenoemde novelleBij een novelleprocedure dringt de Eerste Kamer erop aan dat de Tweede Kamer een tweede wetsvoorstel aanneemt dat een eerder wetsvoorstel (dat bij de Eerste Kamer ligt) aanpast. De Eerste Kamer neemt dan het eerste en tweede wetsvoorstel tegelijk aan, waardoor een gewijzigde wet in werking treedt. Lees hier meer over de novelle.. Daarmee heeft de Eerste Kamer eigenlijk een extra machtsmiddel gekregen door te wapperen met de dreiging van een veto. Maar dat schuurt eigenlijk met hoe ons parlement werkt.
Daarom hebben we voorgesteld om een terugzendrecht in te voeren, naast het huidige vetorecht. Als de Eerste Kamer een wetsvoorstel op zich goed vindt, maar er details of onderdelen aangepast moeten worden, dan kan de Eerste Kamer het voorstel terugsturen naar de Tweede Kamer. Die kan het voorstel dan binnen de opdracht van de Eerste Kamer aanpassen en dan is het proces afgelopen. Daardoor blijft de balans tussen de Eerste en Tweede Kamer behouden.’
Wat nu als de Tweede Kamer die aanpassingen niet wil doorvoeren?
‘Dan kan ze de mening van de Eerste Kamer in dat ene geval naast zich neerleggen, maar als dat vaak gebeurt kan de Eerste Kamer natuurlijk het terugzendrecht niet meer gebruiken en gewoon weer voorstellen vetoën. Dan blijven we in de situatie waar we nu in zitten.’
Voor het eerst in de geschiedenis dreigt een regering een meerderheid in de Eerste Kamer te verliezen na deze provinciale statenverkiezingen. Welke gevolgen gaat dat hebben?
‘Ik hoop dat het ertoe leidt dat er per voorstel gekeken gaat worden op welke manier er meerderheden in de Eerste Kamer te vinden zijn. Dan krijg je meer debat over voorstellen en meer dualismeDualisme, of een dualistisch systeem, houdt in dat het besturende orgaan (de regering) en het volksvertegenwoordigende orgaan (het parlement) meer gescheiden opereren. Als er een uitgebreid regeerakkoord is, waar de coalitiepartijen in het parlement zich erg gebonden aan voelen, is er minder dualisme. en dat is goed.
Het parlement kan er echter ook op een verkeerde manier mee omgaan, bijvoorbeeld als Eerste Kamerleden, net zoals hun collega’s in de Tweede Kamer, steeds meer gebonden worden aan allerlei akkoorden die partijen sluiten. Dan komt de controlerende functie van het parlement wel serieus in het gedrang.’
Sommige Eerste Kamerleden zijn de laatste tijd negatief in het nieuws gekomen vanwege hun vele nevenfuncties, die strijdig zouden zijn met hun werkzaamheden als senator. Hoe kan dat voorkomen worden?
‘In gemeenteraden en in de provinciale staten zijn er al regels over dat mensen niet het woord mogen voeren en niet mogen stemmen over onderwerpen waar ze persoonlijk bij betrokken zijn. Dat zou in de Eerste Kamer ook moeten. Het is een geluk dat onze politieke cultuur relatief weinig corrupt is, maar het probleem is wel dat de Eerste Kamer dit echt zelf moet doen. Niemand kan hen dit opleggen.’
Gaat het wel gebeuren?
‘Als de maatschappelijke druk maar genoeg toeneemt, en die neemt steeds verder toe na de publicaties in Quote en Follow the Money, denk ik dat de Eerste Kamer er op een gegeven moment niet meer omheen kan.’
De staatscommissie heeft tientallen voorstellen gedaan om de democratie en de rechtsstaat te verbeteren. Hoe gaat het daarmee verder?
‘Het parlement is nu eigenlijk aan zet, maar dat heeft besloten om de reactie van de regering af te wachten. Dat is wel enigszins merkwaardig, want een groot deel van de aanbevelingen kan het parlement simpelweg zelf doorvoeren. Het is ook wel typisch, omdat we ook signaleren dat het parlement steeds meer de regering volgt. Dat blijkt nu nog maar eens. Zo’n cultuur verander je niet zomaar.’
