Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: Mina Etemad
actueel

‘Ik wil dat al die programma’s van NWO worden afgeschaft’

Marleen Hoebe,
3 mei 2018 - 10:08

Hoogleraar Jan van Maarseveen doet al heel zijn leven fundamenteel onderzoek. Daar komt wel steeds meer geld voor vrij, maar hij vindt het nog steeds dramatisch weinig voor het onderzoek dat hij en zijn collega’s doen. ‘Geef ons chemici, fysici en biologen geld, en wij lossen het koolstofdioxideprobleem uiteindelijk gewoon op.’

Hoogleraar bio-geïnspireerde organische synthese Jan van Maarseveen (55) werkte in de farmaceutische industrie, maar kwam toch weer terecht bij de universiteit, waar hij vol passie onderzoek doet en onderwijs geeft. Daarom werd hij in 2012 UvA Docent van het Jaar en kreeg hij in 2016 de KNCV Van Marumpenning voor zijn bijdrage aan de ontwikkeling en betekenis van de chemie voor de maatschappij.

 

Van Maarseveen vindt het erg leuk om scheikunde over te brengen aan een breed publiek. ‘Of het nou aan een eerstejaars masterstudent is of een kind van tien, dat maakt me niks uit.’ Maar hij zegt dat het wel heel belangrijk is om er onderzoek naast te doen. ‘Je kan alleen maar goed onderwijs geven met mooie voorbeelden, wanneer je echt met je voeten in de modder staat.’

 

In zijn kantoortje op Science Park staat een grote tafel bezaaid met molecuulmodellen, tentamens en oude proefschriften. Hij vertelt hier dolenthousiast over zijn zoektocht naar moleculaire knopen voor medicijnen en zijn belangstelling voor duurzaamheid. Hierbij schiet hij soms in zijn docentenrol en geeft hij een lesje fotosynthese aan het bord. Tussendoor komen een promovendus en postdoc nog even binnenvallen om zijn pasje te lenen voor koffie en een nieuwe ontdekking te tonen. ‘Prachtig,’ vindt hij dat.

Foto: Mina Etemad

De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) maakt steeds meer geld vrij voor vrij onderzoek. Hebt u hier zelf wat aan?
‘Het is echt dramatisch hoe weinig geld beschikbaar is voor het onderzoek dat wij doen. Bij NWO moet bijna alles in programma’s worden gedaan. Die gaan heel erg over de problemen van nu, programma antibiotica, programma weet ik het. We moeten op de universiteit alleen niet bezig zijn met nu, maar met de problemen over tien tot twintig jaar. Een bedrijf moet bezig zijn met het probleem van nu. Het is zo Nederlands om ergens geld in te pompen en dat het dan zo snel mogelijk rendement moet opleveren. Ik wil dat al die programma’s van NWO worden afgeschaft. Eigenlijk moet NWO net zoals vroeger heten: ZWO, zuiver wetenschappelijk onderzoek.’

 

Zal ZWO uiteindelijk niet te weinig rendement opleveren?

‘Het zal genoeg spin-offs opleveren. Je moet je ogen niet sluiten. Als je iets nuttigs onderweg tegenkomt, dan moet je daar wat mee. Moet je het dan zelf doen? Nee, ik denk dat iemand anders dat wel kan doen. Ik werk ook veel samen met de industrie en bedrijven in Nederland. Dit zijn hele leuke samenwerkingen, kan ik je vertellen.’

 

Voordat u op de universiteit begon, werkte u zelf in de farmaceutische industrie. Wat deed u daar?
‘In de jaren negentig deed ik het fundamentele onderzoek bij het farmaceutische bedrijf Solvay Pharmaceuticals. Het was toen best wel een spectaculaire tijd waarin nieuwe technologieën snel geïntroduceerd werden.’

 

Waar werkte u zelf aan?
‘Ik kwam op het idee om een nieuwe ontdekte reactie met een specifieke techniek te combineren, zodat het scheiden van de eindproducten na deze reactie makkelijker zou gaan. Het scheiden is namelijk echt het moeilijkste in de chemie, maar wel erg belangrijk. Dat is nodig bij het bouwen van nieuwe moleculen, omdat je voor het bouwen een reactie gebruikt waarbij bijproducten ontstaan die je niet allemaal nodig hebt en die je dus moet scheiden van de stoffen die je wel wilt gebruiken. De Nederlandse naam voor mijn vak, scheikunde, is dan ook de beste naam voor het vak.’

 

Van Maarseveen laat zijn idee op papier zien. Daar staat nog een opmerking bij van zijn toenmalige baas Chris Kruse, die tot 31 januari bijzonder hoogleraar geneesmiddelenontwikkeling bij de UvA was en die hij nu nog elke zaterdag op de atletiekvereniging in Amersfoort ziet. ‘Dan douchen we gezellig samen. Dat was eerst best een beetje slikken, om met mijn oude copromotor te douchen.’ Hij leest de opmerking van Kruse over zijn methode voor: ‘Jan, dit valt in de categorie superidee, iets voor Axel.’ Daarna zegt hij verontwaardigd: ‘Een ander moest het dan gaan uitproberen!’

‘Hoe triest het ook is als een individu ziek is, met medicijnen kun je de mensheid niet redden’

Bent u daarom uiteindelijk naar de universiteit overgestapt?
‘In een farmaceutisch bedrijf moet je heel veel verbindingenEen verbinding is een stof die bestaat uit twee of meer soorten atomen. maken, die allemaal net even anders zijn. De synthese is steeds bijna hetzelfde. Farma moet zo werken, maar dat past echt totaal niet bij mij. Toen de grote koning van synthese, KC Nicolaou, naar mijn methode verwees in het wetenschappelijke tijdschrift Nature, dacht ik: ik ben echt een wetenschapper, ik moet weer naar de universiteit toe. Mooi hè? Voor mij gaat het niet alleen om het eindmolecuul, maar voor mij is die weg daar naartoe ook een heel belangrijke. Dat interesseert ze helemaal niet in een farmaceutisch bedrijf. De syntheseSynthese is de chemische vorming van verbindingen. is het noodzakelijk kwaad.’

 

Wat vindt u ervan dat het AMC een medicijn van een farmaceutisch bedrijf heeft nagemaakt?
‘Dat vind ik echt een ongelooflijk goede stap van het AMC. Daar ben ik heel blij mee. Er zijn medicijnen die nieuw op de markt komen en helemaal nieuw ontwikkeld zijn, maar het medicijn dat het AMC gaat namaken is een molecuul van dertig of veertig jaar oud. Dat farmaceutische bedrijf heeft een nieuwe toepassing voor dit molecuul gevonden en die gepatenteerd. Daardoor moet je een extreem hoog bedrag betalen voor een molecuul dat uiterst simpel en goedkoop is. We mogen wat mij betreft een stuk minder geld besteden aan medicijnen. Er zijn genoeg medicijnen. Hoe triest het ook is als een individu ziek is, met medicijnen kun je de mensheid niet redden. We moeten onderzoek doen naar alternatieven voor fossiele brandstoffen. Het geld moet meer naar duurzaamheid toe.’

 

Bent u zelf met duurzaamheid in uw onderzoek bezig?
‘Uiteindelijk wil ik naar het duurzaamheidsonderzoek toe. Ik probeer daar echt tussen te komen, maar ik ben nog bezig met de geneesmiddelenkant van de chemie. Ik werk al heel lang aan moleculaire ringverbindingen. Nu probeer ik hele moeilijke knopen te leggen in moleculen, een soort moleculaire lasso’s. Die moeilijke knopen waren onderdeel van de Nobelprijs voor scheikunde die Ben Feringa, Jean-Pierre Sauvage en James Fraser Stoddart in oktober 2016 wonnen. In september 2016 had ik nog contact met Sauvage en Stoddart over een nieuwe methode voor moleculaire knopen, want ik wilde zeker weten of mijn methode klopte. Ineens zit ik middenin dat onderzoek, echt geweldig. Uiteindelijk mocht ik ook nog een presentatie geven aan de Nobelprijswinnaars.’

Foto: Mina Etemad
Links: een model van een moeilijke moleculaire knoop die Jan van Maarseveen met zijn onderzoeksgroep heeft gemaakt. Rechts: een model van een moleculaire knoop die makkelijker te maken is en een normale ringsluiting heeft.

Wat kun je met die moleculaire knopen?
‘Deze moleculen met knopen kunnen mogelijk als geneesmiddel dienen. De weg naar moleculaire knopen levert steeds nieuwe moleculaire methoden op waarmee je een draad door een ring heen kunt trekken. Met deze methoden kun je wellicht moleculen maken die straks belangrijk kunnen zijn voor nieuwe katalysatorenEen katalysator zorgt ervoor dat een chemische reactie sneller plaatsvindt. die kunstmatige fotosynthese uitvoeren.’

 

Wat doen die katalysatoren dan precies?
‘Het fotosynthese-trucje dat de natuur al 3,6 miljard jaar doet kunnen wij hiermee sterk versimpeld nadoen. Die katalysatoren zetten met behulp van zonlicht koolstofdioxide om in nuttige bouwstenen. De hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer wordt zo ook minder. Joost Reek [UvA-hoogleraar supramoleculaire katalyse, red] is hiermee bezig en heeft het heel moeilijk om hier geld voor binnen te halen. Daar word ik verdrietig van. Joost is namelijk in dit instituut met de belangrijke dingen bezig. Ik kan er totaal niet tegen dat ik straks 10.000 tot 30.000 euro in mijn huis moet steken om een warmtepomp te installeren en dat Schiphol en Lelystad Airport maar doorgroeien voor vakantievluchten. Wat heeft dat nou voor belang voor de Nederlandse economie? Dat is toch van de zotte. Een warmtepomp werkt op stroom en stroom komt nog steeds van steenkool. In Den Haag, het is onvoorstelbaar, snappen ze het gewoon niet. Het is heel simpel, de belasting hef je bij de raffinaderij. Met dat geld ga je onderzoek doen, zodat je het gewoon voor elkaar hebt over twintig jaar. Uiteindelijk zullen chemici, fysici en biologen het dan wel oplossen.’

Waar komt uw grote interesse voor duurzaamheid vandaan?
‘Ik mocht een college organiseren, omdat ik UvA-docent van het jaar was, en dat ging over klimaat en moleculen. Voor dit college had ik allemaal klimaatonderzoektoppers en klimaatcritici uitgenodigd. Dat heeft me wel echt veranderd. Ik heb nu zo veel interesse gekregen in koolstofdioxide. Het zit nauwelijks in de atmosfeer, slechts voor 409 ppmPpm geeft het aantal deeltjes per miljoen deeltjes aan.. Het is nog duizend keer kleiner dan één promille. Hoe kan dat zo’n invloed hebben? Dat fascineert me enorm.’