Fascisme en Europees denken liggen dichter bij elkaar dan je zou denken
In Spui25 presenteert geschiedenisdocent Daniël Knegt morgen zijn boek over de oorsprong van fascistische partijen en stromingen, die misschien helemaal niet zo ver afstaat van hedendaagse denkbeelden. In het boek verbindt Knegt het Europees denken en fascisme aan het ontstaan van het neoliberalisme.
Op de dag dat de biograaf van Cobra-dichter Lucebert het verborgen nationaalsocialistische verleden van de dichter onthulde, sprak Folia met historicus Daniël Knegt. In zijn boek Fascism, liberalism and europeanism in the political thought of Bertrand de Jouvenel and Alfred Fabre-Luce, een bewerking van zijn proefschrift, beschrijft Knegt hoe twee Franse intellectuelen en politiek journalisten – Bertrand de Jouvenel en Alfred Fabre-Luce –vielen voor het fascistisch gedachtegoed tijdens de jaren dertig van de vorige eeuw.
Trump
Waar voor velen het fascistische gedachtegoed haaks op een democratisch Europa staat, dachten deze fascistische denkers juist ook vanuit een verenigd Europa. Uiteindelijk volgde uit hun werk de fundamenten van neoliberalisme, stelt Knegt.
Deze stroming wordt vaak omschreven als een economisch vrijemarktsysteem, waaraan figuren als Trump en Poetin hun macht ontlenen. Door deze fascistische variant van een verenigd Europa in beeld te brengen, laat Knegt zien dat delen uit ons Europees denken – over bijvoorbeeld identiteit, maar ook democratie – helemaal niet zo ver verwijderd zijn van oude fascistische ideeën. ‘Hoe Hitler aan de macht kwam, wordt niet voor niets omschreven als de ontsporing van democratie,’ zegt Knegt.
.jpg)
Onthullingen, zoals nu bij Lucebert, doen veel stof opwaaien. Ben jij net zo ontsteld als iedereen?
'Ik weet niet of ik heel verbaasd moet zijn. Natuurlijk stond zijn naoorlogse werk ver af van alles wat met nazisme te maken had en rijmen zijn antisemitische uitspraken moeilijk met zijn naoorlogse status. In die zin is het een behoorlijke scoop. Tegelijkertijd is Lucebert natuurlijk lang niet de enige die – op erg jonge leeftijd – enthousiast is geweest over het nazisme, maar daarvan na de oorlog niets meer wilde weten. Het past wel in mijn standpunt dat het fascisme veel dichter bij de politieke cultuur van zijn tijd staat dan we geneigd zijn te denken. En dus misschien, in flexibele vorm, ook wel van onze tijd. Het was geen exotisch fenomeen dat alleen aantrekkelijk was voor een select groepje extremisten. En we zijn er ook niet per se van af als we hakenkruizen en Mein Kampf verbieden.'
Waar komt je fascinatie voor het fascisme vandaan?
‘Laat me voorop stellen: ik ben geen sympathisant. Ik vind alleen dat fascisme te vaak wordt bestempeld als niets meer dan een kwade uiting van irrationele emoties, zoals woede en wraakzucht, zonder systematisch idee. Tijdens mijn studie naar de moderne Franse geschiedenis, waar het fascisme veel instabieler en verdeeld was dan bijvoorbeeld in Duitsland en Italië, ontdekte ik dat juist ook intellectuelen zich hierin verdiepten. Zij zagen het als een revolutionaire manier van sociale veranderingen, zonder in een klassenstrijd te vervallen, zoals bij het communisme het geval was. Nu steeds meer extreemrechtse partijen groot worden, moeten we het niet afdoen als een debiel gedachtegoed uit het verleden.’
Is dat hoe jouw werk zich verhoudt tot het heden?
‘Dat denk ik zeker. Waar veel mensen de extreemrechtse partijen vaak gekscherend afdoen als neofascistisch, met irrationele gedachten die we niet meer serieus kunnen nemen, laat ik in mijn boek zien dat er een zeer directe lijn zit tussen partijen en denkwijzen uit die tijd, en partijen als het Franse Front National of Lega Nord in Italië. En ook bepaalde partijen hier in Nederland, zoals de PVV.’
Welke denkwijzen dan?
‘Voornamelijk de ideeën over identiteit en ras. Westers superioriteitsdenken. Maar ook de constante nadruk op de democratie en de vrijheid van het volk om eigen keuzes te maken. De massa moet de machthebber legitimeren. Vandaar die typerende massarituelen van Hitler, de toespraken, het marcheren. Zo wordt een idee van democratie in stand gehouden, een mythe over de directe band tussen leider en volk. Wilders’ Partij voor de Vrijheid, Thierry Baudet’s Forum voor Democratie: beiden refereren alleen al met hun partijnamen aan een zogenaamde stem van het volk en een bepaalde vrijheid voor mensen.’
Zij zetten zich af tegen de EU. Jij stelde echter ook vast hoe een geünificeerd Europa niet heel erg af hoeft te wijken van hun idealen. Hoe zit dat?
‘Front National en Lega Nord stammen bijvoorbeeld direct af van partijen die destijds pro-Europa waren. Veel fascistische denkers, zoals de heren in mijn boek, hadden Eurocentrische ideeën. Samen zouden ze sterk staan, een soort "Verenigde Staten van Europa". Dit is een soort omdraaiing van de redenen waarom nationalistische partijen nu juist uit de EU willen stappen: één sterke identiteit, één militaire en culturele grootmacht en één groot koloniaal rijk. Jouvenel en Fabre-Luce spraken zelfs over het exporteren van geweld en agressie naar de koloniën. Zo zouden jonge mannen hun agressie kwijt kunnen en zou er in Europa vrede blijven.’
Wat wil je de studenten meegeven bij je boekpresentatie?
‘Ik wil de politieke kant niet te veel behandelen hoor! Ik blijf een wetenschapper, met liefde voor het doen van het onderzoek en het schrijven over de materie. We behandelen dus ook echt mijn onderzoek en de verhalen in het boek. Maar we zullen zeker dingen ook naar het heden verplaatsen. We kunnen goed lering trekken uit de gebeurtenissen. Zo hoop ik dat mensen beseffen dat eufemistische uitspraken van Thierry Baudet over een boreaal Europa helemaal niet zo nieuw zijn. De retoricatechnieken van Geert Wilders zouden we eigenlijk gewend moeten zijn. Ze zijn allemaal geworteld in decennia oude politieke ideeën. Hopelijk zullen we aan het einde van de presentatie kunnen concluderen dat zij op dezelfde wijze succesvol kunnen zijn, maar ook op dezelfde manier zullen falen als de fascisten aan het begin van de vorige eeuw.’
Verwacht je heftige reacties op bepaalde bevindingen in je boek?
'Ik weet dat het thema goed (mis)bruikbaar is voor politiek gewin. Met mijn boek in de hand kun je stellen dat het neoliberalisme een fascistisch project is, of dat de EU dat is. Maar het is allebei onwaar. Ik behandel slechts het feit dat er interessante continuïteiten zijn en daar besteed ik in mijn boek aandacht aan. Daarom verwacht ik, zeker op de avond zelf, slechts een inhoudelijke discussie.'
Vrijdagavond 16 februari, van 20.00 tot 21.30, vindt de boekpresentatie plaats in Spui25. Historicus en journalist Rob Hartmans, universitair docent moderne Europese letterkunde Marleen Rensen, historicus Robin te Slaa en politicoloog en historicus Peyman Jafari gaan de dialoog aan met elkaar en met Daniël Knegt. Wil je dit bijwonen? Meld je dan hier aan en meng je in de discussie!
