Wikipedia: voor allen, maar niet van allen
Online encyclopedie Wikipedia kreeg vorige week uit handen van de koning de Erasmusprijs 2015 en de KNAW organiseerde een speciaal Wikipedia-congres. De encyclopedie belichaamt de democratisering van wereldwijde kennis, maar juist die democratisering staat onder druk.
Kunsthistorica Marike van Roon, interim-hoofdconservator van de Bijzondere Collecties van de UvA, promoveerde een aantal jaren geleden op een onderzoek naar borduurateliers en kerkelijk textiel, zoals gebruikt in de Nederlandse katholieke liturgie tussen 1830 en 1965. Deze zogenoemde paramentiek, de leer van de kerkelijke gewaden, was en is een tamelijk specialistisch onderzoeksonderwerp, dat onder een breed publiek weinig bekendheid geniet. Toenmalig promovenda Van Roon had er uiteraard alle belang bij haar kennis over het onderwerp te delen met zoveel mogelijk mensen. Dat kon ze doen via haar eigen Facebook-account, maar ook door het aanmaken van lemma’s op Wikipedia.
Van Roon ging aan de slag en kreeg de Wikipedia-smaak dermate te pakken dat ze editor van de encyclopedie werd. Inmiddels is ze als onbezoldigd algemeen bestuurslid van Wikimedia Nederland belast met de thema’s galerieën, bibliotheken, archieven en musea. Haar eigen onderzoeksgebied is nog steeds klein, maar wie er meer over wil weten kan intussen terecht op Wikipedia bij de lemma’s ‘parament’, ‘kazuifel’ (een mouwloos opperkleed van een priester), ‘cingel’ (een koord waarmee het onderkleed van een priester bij elkaar wordt gehouden), ‘Cuypers-Stoltzenberg’ en ‘H. Funnekotter’ (twee belangrijke voormalige borduurateliers van liturgische gewaden).
En zo telt Wikipedia volgens Wikipedia zelf sinds de start van de encyclopedie in 2001 wereldwijd meer dan 34 miljoen artikelen in 288 talen, inclusief dialecten, bij elkaar geschreven door veertig miljoen redacteuren die, net als Van Roon, op vrijwillige basis en veelal in de avonduren van auteursrecht gevrijwaarde artikelen maken of artikelen van anderen bewerken, het zogenoemde editen.
Aanmoedigingsprijs
‘Iedereen die iets wil weten, begint tegenwoordig bij Wikipedia,’ zegt Van Roon. ‘Ook in de wetenschap, in colleges en op de werkvloer wordt er inmiddels veel gebruik van gemaakt. De tijd dat studenten en wetenschappers niets met Wikipedia mochten doen omdat de informatie wellicht onjuist of controversieel zou zijn, hebben we achter ons gelaten.’
Kennelijk is die opvatting inmiddels ook doorgedrongen tot de hogere echelons van wetenschappelijk Nederland: de KNAW organiseerde afgelopen week een Wikipedia-congres en Willem-Alexander, regent van de Stichting Praemium Erasmianum, reikte in aanwezigheid van Wikipedia-oprichter Jimmy Wales de Erasmusprijs van 150.000 euro uit aan de hele Wikipedia-gemeenschap, vanwege haar verdienste voor de verspreiding van voor iedereen toegankelijke kennis.
‘Het is zeer terecht dat Wikipedia die prijs nu krijgt, maar de prijs komt wat mij betreft aan de late kant,’ zegt Sabine Niederer, promovenda bij het Digital Methods Initiative aan de UvA en daarnaast hoofd van kenniscentrum Create-IT van de HvA. Ze ziet de prijs vooral als ‘aanmoedigingsprijs voor de volgende fase van Wikipedia’, want de encyclopedie die sinds 2001 online is, kan na vijftien jaar wel een steuntje in de rug gebruiken.
‘Het gaat op dit moment niet op alle fronten even goed met Wikipedia,’ zegt Niederer. ‘Het aantal Wikipedians loopt terug, er zijn minder redacteuren dan voorheen en dat zijn ook nog vooral blanke mannen die toch met name schrijven over geeky onderwerpen. De artikelen over Pokémon zijn bijvoorbeeld een stuk omvangrijker dan die over vrouwelijke romanschrijvers, blijkt uit onderzoek. Het is van groot belang dat daar verandering in komt.’
Ignore all rules
De blanke-mannencultuur onder de Wikipedians heeft alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van de encyclopedie, meent Niederer. ‘Die heeft zich vanaf dag één ontwikkeld vanuit een groep door technologie gefascineerde nerds. Wikipedia is geeky begonnen en is het deels nog steeds.’ Vanuit die cultuur heeft zich in zekere zin een gesloten gemeenschap van Wikipedianen gevormd die het niet makkelijk maakt om ‘erbij’ te horen. ‘Het is een select gezelschap,’ zegt Niederer. Dat zou wel eens precies de reden kunnen zijn waarom de encyclopedie van en voor allen in de praktijk wel voor allen is, maar niet ván allen.
De afgelopen jaren hebben er eindeloze wikiwars plaats gevonden over de drie basisprincipes van Wikipedia: de juistheid, de controleerbaarheid en de neutraliteit van artikelen. Wie daar een loopje mee neemt, loopt het risico zichzelf buiten de Wikipedia-gemeenschap te plaatsen. ‘Het is best moeilijk om iets te laten beklijven op Wikipedia. Wie als nieuwkomer vol goede moed een artikel aanmaakt dat niet aan de regels voldoet, loopt de kans dat het een kwartier later alweer is verwijderd. Dat kan heel demotiverend zijn,’ aldus Niederer.
‘De gemeenschap kan keihard zijn,’ zegt Van Roon. Bekend is het Wikipedia-akkefietje rond de voormalige rector magnificus van de Universiteit Leiden, Paul van der Heijden, wiens secretaresse in zijn pagina had zitten knoeien om een controverse over zijn salaris te verdoezelen. Wikipedia zette het keihard terug. Op de Wikipedia-pagina van oud-collegevoorzitter Louise Gunning stond voor de Maagdenhuisbezetting vermeld waar zij woonde, maar dat bleek riskante informatie en werd weggehaald. Niederer: ‘De drie basdisprincipes van Wikipedia zijn heel belangrijk, maar er bestaat nog een vierde principe, namelijk: ignore all rules. Gezond verstand moet namelijk altijd prevaleren.’
Wikipedia-geletterdheid
Waar het vijftien jaar geleden ronduit werd afgeraden of zelfs verboden, is het intussen heel gewoon geworden om Wikipedia te gebruiken voor educatieve of zelfs wetenschappelijke doeleinden. ‘Ik heb natuurlijk liever dat studenten meeschrijven met, dan overschrijven van Wikipedia,’ zegt Niederer. Niettemin juicht ze het gebruik toe. ‘Als beginpunt, van waaruit je verder zoekt naar informatie. Maar wat ik vooral belangrijk vind, is dat studenten leren wat Wikipedia voor een platform is, hoe het werkt, dat je daar achter de schermen kunt kijken naar discussies over een eerdere versies van een artikel. Maar ook dat er niet alleen mensen meewerken, maar dat ook softwarerobots een bijdrage leveren. Ik noem dat Wikipedia-geletterdheid.’ Het gaat steeds om de bronnen op basis waarvan een artikel tot stand is gekomen. ‘Maar als je dat goed doet, kun je veel academische vaardigheden opdoen met het meeschrijven,’ voegt Van Roon eraan toe. ‘Je leert gestructureerd schrijven, analyseren, omgaan met bronnenmateriaal en omgaan met kritiek. Precies de universiteit dus.’
Inmiddels heeft Van Roon laten weten dat er een wikiwar is uitgebroken op de Duitstalige Wikipedia. ‘Ik heb daar het artikel ‘Paramentenateliers’ aangemaakt, maar dat wordt door de Duitstalige wikipedians als een zeer dubieus artikel beschouwd. Ze vinden het ‘nicht relevant’. Ik ben benieuwd of de gemeenschap zichzelf weet te corrigeren en kijk op een afstandje toe’
