Student en zijn beroemde opa willen ‘Grondwet weer tot leven wekken’
Tweede Kamerleden lijken geen benul te hebben van de Grondwet, terwijl ze er wel een eed op hebben gezworen. Oud-politicus Bas de Gaay Fortman publiceerde samen met zijn kleinzoon, UvA-student Olivier de Gaay Fortman, De grondwetwijzer. Een remedie tegen demagogie en populisme.
‘Mensen gaan al veertig jaar de straat niet meer op om te demonstreren, maar nu willen ze dat er geregeerd wordt op een manier die behoorlijk de belangen afweegt,’ zegt emeritus-hoogleraar Political Economy aan de Universiteit Utrecht Bas de Gaay Fortman. ‘Niet demagogisch, maar bezield.’ De Gaay Fortman (79) zit met kleinzoon Olivier in de salon van zijn huis in Ermelo, aan de rand van de Veluwe, omringd door artefacten die de familie van reizen uit Afrika heeft meegenomen. Als Kamerlid voor de Politieke Partij Radicalen (PPR, een voorloper van GroenLinks) was hij tussen 1976 en 1983 betrokken bij het vaststellen van de laatste grondwet van Nederland. Die raakte volgens hem al snel in de vergetelheid. Zo dacht kleinzoon Olivier (23), student Wiskunde en Natuurkunde aan de UvA, dat het een stoffig document was voor juristen. Op de middelbare school had hij er nauwelijks over gehoord. ‘Het is heel anders dan in de Verenigde Staten,’ zegt Olivier. ‘Nederlanders krijgen niets mee over de geschiedenis van hun Founding Fathers en hun Constitution. Daar ligt een gat.’
Samen schreven ze het boek De grondwetwijzer waarin ze Nederlanders willen uitleggen wat de waarden zijn waarop de samenleving is gebouwd en of Nederlandse politici zich in hun politiek wel aan de Grondwet houden. Het moet een remedie bieden tegen demagogie en populisme. Ze publiceren het boek samen met een online stemhulp, de Grondwetwijzer – als aanvulling op de Stemwijzer.
Met de opkomst van Trump, Le Pen en Wilders zie je toch juist dat kiezers een sterke leider willen die problemen snel voor ze oplost?
Bas: ‘Dat is nou juist al een tijdje bezig. Men wil een alternatief. Vorig jaar was een annus horribilis, een schokkend jaar. Het begon met het Oekraïne-referendum: heel Europa werd een jaar bezighouden over hoe het verder moest. Daarna had je de Brexit: ouderen ontnemen de jongeren de mogelijkheid om zich in de landen van de EU vrij te bewegen en te werken. Met Donald Trump heeft dat tegengeluid zich gemanifesteerd als een regeringsalternatief. Dat is zo schokkend dat er nu een einde lijkt te komen aan die passiviteit.’
Olivier: ‘Er is nu met Trump veel discussie over wat waarheid is en wat leugens. Wij zoeken niet naar waarheid, maar naar waarden – op de lange termijn is dat het enige dat mensen kan verbinden.’
Bas: ‘De waarden van de parlementaire democratie staan al in de Grondwet uit 1848. De nieuwste versie daarvan is in de jaren zeventig en tachtig tot stand gekomen. Toen was er veel engagement. Daarna is er verzuimd om burgers over hun grondwet te vertellen.’
Olivier: ‘Die waarden kunnen zorgen voor een positief tegengeluid. Ik denk dat de kiezer op zoek is naar een leider die niet zozeer technocratische keuzes maakt op basis van feiten, maar naar een politicus die een oordeel velt op basis van waarden.’
Je zou ook kunnen zeggen dat politiek en waarden burgers niets interesseert.
Bas denkt even na. ‘Er is inderdaad veel escape. Het is goed dat je je soms met andere dingen kunt bezighouden dan de ernstige dingen des levens. Maar het is niet genoeg.’ Dan is hij stelliger. ‘Je merkt het aan de discussies. Er wordt gesproken over de Nederlandse cultuur, niet alleen door de PVV, of over de joods-christelijke samenleving door het CDA. Er wordt veel door elkaar gehaald. Cultuur gaat over de manier waarop we ons verhouden tot onze omgeving waarop we met elkaar omgaan, rituelen. Dat is niet heilig; je moet dat altijd toetsen aan waarden. Vrouwenbesnijdenis is een gebruik, maar het is in strijd met de waarden van gelijkwaardigheid en vrijheid en de grondwettelijke norm van onaantastbaarheid van het menselijk lichaam.’
‘We waren al bezig met De grondwetwijzer en toen kwam de troonrede. De Koning zei: “aan grondwettelijk vastgelegde normen kan niet worden getornd”. Toen dachten wij: dan zijn we het tenminste over één ding eens. Dan hoeven we niet te praten over wat er in de Koran of de Bijbel staat – wat er in de Grondwet staat, daar kunnen we elkaar op aanspreken.’
(De tekst loopt door onder de foto.)
Het is de tweede keer in korte tijd dat Bas de Gaay Fortman met een boek de jonge generatie bewust probeert te maken van de waarden uit de Grondwet. ‘Het vorige boek, Moreel erfgoed, heb ik heel erg vanuit mezelf geschreven. Het was meer een verhaal. Maar zo bereik je de jonge generatie niet. Dan moet het meer toegespitst zijn. In De grondwetwijzer beginnen we met een stelling. Vanuit de geschiedenis lichten we toe wat de Nederlandse waarden zijn zoals die zijn vastgelegd in de Grondwet. Daarna leggen we uit wat die waarden betekenen en waarom ze belangrijk zijn.’
‘Olivier begon eerst met meelezen, maar meteen bleek al dat hij zich helemaal betrokken voelde bij deze missie. Het meelezen groeide uit tot mee schrijven.’
Jullie presenteren bewustzijn van de Grondwet als remedie voor de onvrede. Weten jullie dan ook waar die onvrede vandaan komt?
Olivier: ‘Sinds de financiële crisis van 2008 zijn er veel banen verloren gegaan. Veel politici hebben de problemen sindsdien niet echt aangepakt en zijn daardoor het vertrouwen kwijtgeraakt.’
Bas: ‘Het grootste probleem is de spreiding van welvaart. Toen dat in 1976 in de Grondwet kwam nam de welvaart elk jaar toe. Dan kun je welvaart makkelijk spreiden. Maar sinds de crisis gaat het nationaal inkomen niet meer elk jaar omhoog. Dan wordt het heel pijnlijk als mensen onderaan de inkomensladder het steeds moeilijker krijgen, terwijl er aan de top miljoenen worden uitgedeeld. Dat heeft veel te lang geduurd: de spreiding van welvaart is een grondwettelijk begrip waar je nooit over hoort.’
(De tekst loopt door onder de foto.)
Olivier de Gaay Fortman kwam als kind regelmatig bij zijn grootouders logeren. Hij ging daar ook tijdens zijn studententijd mee door. ‘Voor mij was het een verademing om niet alleen maar met studenten te zijn bij wie de gesprekken over politiek al na een paar minuten ophielden. Met mijn grootouders kon ik anderhalf uur lang doorpraten. Die gesprekken begonnen toen ik intensief de krant begon te lezen. Dat is vier jaar geleden, ik was negentien.’ Uit die gesprekken is het boek voortgekomen.
Wisten je vrienden dat je een boek aan het schrijven was?
‘Niemand was op de hoogte. Ik doe een commissie bij de studentenvereniging en ik studeer natuur- en wiskunde. Ze zagen het pas toen de uitgeverij het boek aankondigde.’
‘Ik merk dat natuurkundigen niet zo’n boodschap hebben aan iemand die een boek schrijft over politiek en waarden. Die houden vooral het logische discours aan.’
Olivier, wat is de grootste politieke uitdaging voor jongeren van nu?
‘Dan zou ik zeggen dat we ons niet te veel moeten focussen op één punt, maar meerdere invalshoeken mee moeten nemen. Vaak hoor ik mensen zeggen dat het goed is dat een partij veel geld uittrekt voor onderwijs, of dat ze klaar zijn met immigranten. Maar je moet niet alleen je eigen belang nastreven. Je moet problemen vanuit meerdere oogpunten bekijken. Dat hebben we met de online GrondwetwijzerDe online grondwetwijzer wordt later vandaag gelanceerd. makkelijker proberen te maken.’
‘Met de Grondwetwijzer kun je verkiezingsprogramma’s toetsen aan zes grondwettelijke thema’s: staatsbestel; migratie; bewoonbaarheid en milieu; internationale politiek; economie en werkgelegenheid; zorg, onderwijs en ontplooiing. Dat haalt je uit de vernauwing. Het is een aanvulling op de stemwijzer.’
Jullie pleiten in jullie boek voor grondwetactivisme. Wat is dat?
Olivier: ‘Dat is het proces om de Grondwet weer tot leven te wekken.’
Bas: ‘De rechter mag niet toetsen aan de Grondwet, maar het moet wel duidelijk zijn wat de waarden uit de Grondwet betekenen. We willen vrijwilligers vragen om blogs te schrijven over thema’s uit de Grondwet. Specialisten kunnen uitleggen wat “deugdelijk onderwijs” betekent en of dat bijvoorbeeld inhoudt dat er kleinere klassen moeten komen.’
Olivier: ‘Maar eerst hebben we dit boek. Als we voor elkaar krijgen dat iedereen dit leest, dan zijn we activistischer dan we hebben durven dromen.’
De grondwetwijzer (128 pagina's), door Bas en Olivier de Gaay Fortman, verschijnt op 23 februari bij uitgeverij Prometheus. Vandaag om 12 uur vindt de boekpresentatie plaats in politiek debatcentrum Nieuwspoort te Den Haag.
