Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: René Lugtigheid
wetenschap

UvA-onderzoek: kerk vermaakte eeuwenlang damesjaponnen tot gewaden

Dirk Wolthekker,
1 maart 2021 - 11:02

Kunsthistorica René Lugtigheid promoveert komende week op een bijzonder onderwerp: de transitie van de achttiende-eeuwse Noord-Nederlandse damesjapon tot katholiek kerkgewaad. ‘Tegenwoordig koop je een nieuwe meter stof als je je verknipt, maar vroeger was zuinig knippen van groot belang.’

De transitie van de achttiende-eeuwse Noord-Nederlandse damesjapon van modeartikel tot kerkelijk gewaad in de katholieke eredienst. Mogen we even weten hoe u aan zo’n excentriek onderwerp komt?

‘Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in achttiende-eeuwse zijden stoffen. In de achttiende eeuw was het weefproces nog niet gemechaniseerd, het was een heel ambachtelijk, gedetailleerd en kunstzinnig werk. Aan het weefgetouw ontstonden vaak prachtige zijden stoffen met bloemen, fruit, chinoiserieën, doorweven met goud- en zilverdraad. Het waren wereldse afbeeldingen. Veel van dat soort stoffen werden geweven in Franse weverijen en kwamen ook in de Noordelijke Nederlanden terecht, hier dus. Ze werden hier ijverig gekopieerd. Rijke burgeressen lieten er vervolgens kostbare wijde japonnen van maken.’

Foto: Sofie van Egeraat
René Lugtigheid in de zijden japon waarin ze hoopt te promoveren

Tot zover de japonnen, maar wat was de relatie met de katholieke eredienst?

‘Ik heb onderzoek gedaan naar kerkelijk textiel erfgoed en kwam soms ook achttiende-eeuwse misgewaden tegen. Daar zaten allemaal afwijkingen in die ik niet verwachtte op dergelijke rituele kleding: naaigaatjes waar ze niet horen, naadjes, stofvouwen. De kwaliteit van de stof was goed en als het ook nog goed bewaard werd, bleef de conditie goed, zeker als het in het donker werd bewaard en niet al te veel gedragen. Ik concludeerde dat het om gedragen japonnen moest gaan, die de kerk had laten vermaken tot liturgische gewaden.’

 

De steenrijke katholieke kerk deed in tweedehandsjes?

‘Je moet bedenken dat het voor de kerk altijd belangrijker is om te krijgen dan om te kopen. Het geld dat ze had kon natuurlijk beter worden gebruikt voor de armen- of ziekenzorg. Tegelijkertijd: de aankleding van de kerk en de kledij van priesters was ook voor de gelovigen belangrijk en deze japonnen beantwoordden volledig aan de uitstraling en waardigheid van de liturgie. Vergeet ook niet dat uit één japon een hele set kerkelijke kledij kon worden gemaakt. Het type japon dat werd geschonken was de zogenoemde robe à la française, een overjapon met een breed uitwaaierende rugplooi die werd gedragen met een losse rok.’

‘De kerk had helemaal geen bezwaar tegen hergebruik van gedragen kleding van vrouwen omdat de stoffen luxe en kostbaar waren’

Ik zou denken: zulke dure dames hielden hun dure kwaliteitsjaponnen in de familie.

‘Dat gebeurde natuurlijk ook, maar achter het weggeven van een japon zat ook een persoonlijk motief. Als het ging over het beheer van geld waren vrouwen meestal van hun mannen of familie afhankelijk, behalve als het ging om kleding en juwelen. Een vrouw mocht daarmee doen wat ze wilde. Met haar japon gaf ze een heel persoonlijk geschenk en bovendien kon ze op deze manier haar nagedachtenis bewerkstelligen binnen de kerk.’

 

De kerk had geen belang bij de broeken of jassen van de heren?

‘Nee! Die kledingstukken waren veel lastiger te vermaken. In principe was dames- en herenkleding van dezelfde stof gemaakt, alleen voor de herenkleding werd gebruikt gemaakt van kleine patroononderdelen, in feite allemaal kleine lapjes stof. Dat maakte het lastig om herenkleding te hergebruiken.’

 

Wat hebt u nu aangetoond?

‘Verschillende zaken. Zo blijkt dat de kerk helemaal geen bezwaar had tegen hergebruik van gedragen kleding van vrouwen omdat de stoffen luxe en kostbaar waren. Ik vind het bovendien opvallend dat niet het kerkelijke gezag maar de kleding van rijke vrouwen een belangrijke rol heeft gespeeld bij de vormgeving van misgewaden.’

 

Neemt de kerk tegenwoordig nog avondjaponnetjes over van de elite?

‘Nu niet meer, maar tot het begin van de twintigste eeuw gebeurde het nog wel eens met bruidsjaponnen. Japonnen waren vroeger ook wijder en daardoor beter bruikbaar. Tegenwoordig koop je een nieuwe meter stof als je je verknipt, maar vroeger was zuinig knippen van groot belang.’

 

René Lugtigheid hoopt op 5 maart te promoveren op haar proefschrift. ‘Van aardse stof tot hemels lof. De transitie van de achttiende-eeuwse Noord-Nederlandse damesjapon van modeartikel tot kerkelijk gewaad in de katholieke eredienst’. De promotie begint om 11.00 uur en vindt online plaats.