Onderzoek tijdens corona: ‘Mensen die angstig zijn, zijn ook vaker populistischer’
.jpg)
Zelfs toen een harde lockdown boven ons hoofd hing, veranderden we ons gedrag niet. Waardoor kwam dat? Heeft dat iets te maken met onze politieke ideeën? Hoogleraar Agneta Fischer deed onderzoek naar de relatie tussen angst en populisme in tijden van corona en laat haar licht schijnen over de huidige situatie. Haar advies? ‘Blijf zoeken naar die haakjes van positiviteit, dat is de enige manier om ons hierdoor heen te slaan.’
Om onderzoek te doen naar angst moet je zelf misschien juist nuchter in het leven staan, zoals Agneta Fischer, hoogleraar affectieve processen en emoties. Ze is niet meer bang als het kabinet strenge nieuwe coronamaatregelen aankondigt. Met een schuin oog op de oplopende besmettingscijfers verwacht ze namelijk al tijden geen goed nieuws meer.
Heel ander gedrag dan in maart
In maart spraken we Fischer over ons gedrag in de coronacrisis. Toen probeerden mensen op verschillende manieren controle uit te oefenen op de onzekere situatie, door bijvoorbeeld te hamsteren. Intussen is de situatie wel flink veranderd, zegt Fischer.
‘Toen bleven we allemaal braaf thuis en was er zelfs een discussie of we wel mochten fietsen omdat er te weinig afstand werd bewaard op de fietspaden. Intussen hebben we allemaal al een keer gemerkt dat als we een regel overtreden, we niet meteen ziek worden.’
Er is gewenning opgetreden, stelt Fischer. ‘We zijn niet meer zo bang als we toen waren en dat heeft gevolgen voor onze gehoorzaamheid.’
Empatische strategie tijdens persconferentie
Vorige week zag Fischer een strategie van empathie terugkomen in de persconferentie. Ze keek door de bril van een sociaal psycholoog naar de toespraak. Waar de meesten alleen een man in pak zien die de nieuwe maatregelen verkondigt, keek Fischer naar een man die emoties strategisch inzette. ‘Tijdens die persconferentie zag ik een Rutte die de situatie emotioneler probeerde te maken dan die voor veel mensen is, door een beeld te schetsen van een kersttafel waar één iemand zou ontbreken door de gevolgen van corona.’
‘Empathie wil nog wel eens ontbreken bij mensen, daarom houden we ons niet aan de regels. Blijkbaar kennen te weinig mensen iemand die er niet meer bij zal zijn met kerst, anders konden we die empathie makkelijker opbrengen.’
‘Dus probeert Rutte naast empathie op te wekken ons ook angst in te boezemen voor de strengere maatregelen, op het moment dat de angst voor het virus ons te onverschillig laat.’
Onderzoek naar angst en populisme
De afgelopen maanden deed Fischer onderzoek naar de relatie tussen angst en populisme. Onverwachts stond het onderzoek, net als alles, te midden van de coronacrisis. Het onderzoek zou oorspronkelijk in een lab worden uitgevoerd, vertelt Fischer. ‘Daar zouden we de mensen angstig maken, bijvoorbeeld door ze teksten te laten lezen over gebeurtenissen die hun leven kunnen bedreigen, zoals de stijging van de zeespiegel of een dodelijke pandemie. Vervolgens zouden de deelnemers worden gevraagd naar hun populistische attitudes.’
De laboratoria sloten in maart en zo gooide de coronacrisis aanvankelijk de plannen in de war. ‘Maar na een paar weken keken we om ons heen en zagen we een hele samenleving die bang was. Toen bedachten we dat we angst niet experimenteel hoefden op te roepen, maar dat de coronacrisis dat al had gedaan.’
Angst en boosheid
In het onderzoek keken Fischer en David Abadi, postdoctoraal onderzoeker, hoe angstig mensen uit Spanje, het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Duitsland zijn, en of ze er populistische gedachtes op na houden om zo te zien in hoeverre dit hun gedrag voorspelt.
Fischer: ‘Zo vroegen we of mensen het eens waren met de maatregelen en hoe goed ze die opvolgden. Mensen hebben altijd de neiging om angst te controleren. Een manier om om te gaan met die angst is door middel van een nieuwe emotie: woede. Mensen worden boos op de overheid vanwege de maatregelen of boos op mensen die zich niet aan de maatregelen houden. Een andere omgangsmethode voor angst is proberen de dreiging te verminderen door de maatregelen juist heel goed te volgen. Al kan dit wel tot woede leiden als anderen dat niet doen.’
Uit het onderzoek konden Fischer en Abadi verschillende verassende conclusies trekken over de emoties van mensen met betrekking tot de coronacrisis. Zo blijkt uit de voorlopige resultaten dat angstige mensen ook boos zijn en boze mensen ook angstig, vertelt Fischer. ‘Oftewel, tegen onze verwachting in heeft boos worden geen verlichtende werking voor de persoon die angst voelt. Het is dus geen effectief coping mechanism, je hebt er gewoon nog een negatieve emotie bij.’
Complottheorie helpt bij angstige gevoelens
Een omgangsmethode die wel tot minder angstige gevoelens lijkt te leiden, is tegenstrijdig genoeg het aanhangen van een complottheorie. Fischer: ‘Mijn verwachting was dat mensen die in een complottheorie geloven bang waren, waarom zou je anders denken in complotten?’ Dat bleek echter niet helemaal waar, vertelt ze. ‘Hoewel mensen die populistisch zijn vaak banger zijn, en mensen die een complottheorie aanhangen vaak populistisch bleken, lijken complotdenkers toch minder vaak angstig. In Duitsland had het aanhangen van een complottheorie zelfs een sterke negatieve relatie met angst, waarschijnlijk omdat ze toch niks geloven van de gevaren waar anderen bang voor zijn.’
Ook leken alleenstaande mensen structureel minder angstig te zijn. ‘Mensen zijn vaker bang voor anderen dan voor zichzelf en dat zie je hier duidelijk in terug. Meer intieme relaties, het hebben van een partner, kinderen en kleinkinderen maakt iemand banger vanwege de angst dat dierbaren ziek worden.’
Angst kan populisme versterken
De belangrijkste bevinding uit het onderzoek voor Fischer, is dat blijkt dat angst voor het coronavirus populistisch gedachtegoed kan versterken. ‘Uit ons onderzoek is gebleken dat mensen die angstig zijn ook vaker populistischer zijn. We moeten ons bewust zijn van het feit dat een andere gemoedstoestand bij mensen echt politieke effecten kan hebben.’
Ondanks deze bevindingen maakt Fischer zich nog geen zorgen om eventuele effecten op de aankomende verkiezingen, vertelt ze. ‘Wel maak ik me zorgen om mensen die bovenmatig angstig zijn. En dan hebben we ook nog zo’n belabberde kerst en oud en nieuw voor de deur staan.’
Wat het zo lastig voor mensen maakt momenteel is het gebrek aan autonomie over je leven, vertelt Fischer. ‘Het is belangrijk om de angst, onzekerheid en frustratie op een goede manier te reguleren, door steeds proberen de positieve kanten te blijven zien. Dat zijn strategieën die je kan leren. Blijven zoeken naar die haakjes van positiviteit, dat is de enige manier om ons hierdoor heen te slaan.’
