‘Het overtreden van de coronamaatregelen is een vorm van verzet’
In zowel Nederland als Amerika zijn er op het moment dagelijks demonstraties tegen racisme. Hoogleraar Law & Society en Amerika-deskundige Benjamin van Rooij doet onderzoek naar de gehoorzaamheid van burgers in coronatijden. ‘Het bewuste risico om ziek te worden weegt minder zwaar dan het structurele racisme dat al jaren speelt.’
In Nederland kreeg burgemeester Femke Halsema veel kritiek omdat zij toestond dat coronaregels werden overtreden voor het Black Lives Matter-protest op de Dam. Wat gebeurt er in deze discussie?
‘Eigenlijk zie je in deze discussie een botsing van twee soorten solidariteit. De ene is solidariteit jegens kwetsbare groepen en de zorg, waarvoor we maanden binnen hebben moeten zitten; het is solidariteit aan de economische schade die we als land hebben opgelopen. De tweede is solidariteit aan mensen die te maken hebben met racisme en ook solidariteit voor de zwarte Amerikaanse bevolking. Dit botst met elkaar, omdat het steunen van de ene solidariteit risico’s met zich meebrengt voor de andere.
Tegelijkertijd spelen er in Amerika ook nog andere belangen om ongehoorzaam te zijn. Zo waren er ineens veel Republikeinen en Conservatieven die protesteerden tegen de coronaregels zélf. Mensen gingen met grote groepen op het strand demonstreren. Je moet beseffen dat Amerikanen veel waarde hechten aan vrijheid en een groot gedeelte eigenlijk protesteerde tegen het verlies daarvan. Er was zelfs een Republikein, luitenant-gouverneur Dan Patrick uit Texas, die zei dat ouderen zich wel willen opofferen voor de economie. Het probleem is dat Republikeinen en progressieven op dit moment alsnog botsen, omdat ze andere belangen hebben. De Republikeinen overtreden de regels omdat ze vrijheid willen van overheidsbemoeienis. De progressieven overtreden de regels voor de vrijheid om gelijk behandeld te worden, voor goede kansen voor iedereen en om geen gevaar meer te lopen voor politiegeweld.’
De één overtreedt de coronaregels dus om naar het strand te kunnen, de ander om racisme tegen te gaan.
‘Dat is wel erg scherp gezegd. Eigenlijk gaat het debat in Amerika totaal niet over of de coronaregels wel of niet worden nageleefd, zoals we dat in Nederland zagen gebeuren met burgemeester Halsema. Het is interessanter om je af te vragen waarom die antiracismeprotesten juist in coronatijd veel langer aanhouden en de aandacht van media en politiek krijgen. De beelden van de dood van George Floyd die de wereld over gingen zijn namelijk, hoe afgrijselijk ook, niets nieuws. Er zijn vaker dit soort filmpjes geweest, keer op keer opnieuw. Er zijn eerder protesten en rellen geweest. Het verschil is dat de ernst van het probleem zichtbaarder is geworden doordat mensen massaal de straat opgaan terwijl ze dat eigenlijk niet zouden moeten doen. Het overtreden van de coronamaatregelen is een vorm van verzet, een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid, in de geest van Gandhi en Martin Luther King Jr. Juist door het overtreden van regels wordt de discussie urgent: blijkbaar weegt het bewuste risico om ziek te worden minder zwaar dan het structurele racisme dat al jaren speelt.’
Het structurele racisme, of eigenlijk de “tweede pandemie”, zoals er nu over wordt gesproken?
‘Klopt, en de coronapandemie heeft die tweede pandemie nog beter blootgelegd. De ongelijkheid tussen de zwarte en witte bevolking bestond al, maar bij de zwarte bevolking zijn de gevolgen van corona veel harder aangekomen. Zij worden ernstiger ziek en overlijden in grotere aantallen. Dit alles speelt tegen een achtergrond van structureel racisme en ongelijke kansen die Afro-Amerikanen hebben op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld als het gaat om huisvesting en scholing. Daarbovenop komt de werking van het strafrechtsysteem, waarin een zwarte Amerikaan eerder risico loopt te worden opgepakt, te worden veroordeeld en in de gevangenis gezet. Zodra ze een strafblad hebben, hebben ze nog minder toegang tot huisvesting, werk en scholing. Daarbij komt dan nog dat ze in een reclasseringssysteem terechtkomen waarin ze nog jarenlang achtervolgd en gecontroleerd worden.’
En met een strafblad mag je ook niet stemmen.
‘Inderdaad. In swing-states zoals Florida is dit cruciaal tijdens de verkiezingen. Daar hebben veel mensen in de gevangenis gezeten en waren er tijdens de verkiezingen van Bush tegen Al Gore honderdduizend mensen met een strafblad die niet mochten stemmen. Veel Republikeinen zien ook dat ex-gedetineerden minder vaak op hen stemmen, dus het is vaak in hun voordeel dat zij niet mogen stemmen. De zwarte bevolking zit daardoor in een systeem waar je structureel eerder slachtoffer wordt van criminaliteit of politiegeweld, maar dan ook nog eens niet kan stemmen om dat te veranderen. Michelle Alexander noemt dit de New Jim Crow, een periode van apartheid die volgde op de afschaffing van de slavernij. De apartheid was formeel in de jaren vijftig afgeschaft, maar kon zich via het strafrechtsysteem op legale wijze voortzetten.’
(Lees verder onder de afbeelding)
Onderzoek wijst uit dat de kans dat een zwarte Amerikaan door de politie wordt vermoord 2,5 keer zo hoog ligt als bij een witte Amerikaan. Hoe ernstig is het probleem van politiegeweld?
‘Begin 2000 was de kans dat je als zwarte man in L.A. werd vermoord groter dan de overlijdenskans van een soldaat in Irak, maar voor politie en justitie heeft het onvoldoende prioriteit om daders op te sporen of de zwarte bevolking te beschermen. Zwarte Amerikanen worden op deze manier dubbel slachtoffer, van crimineel geweld in hun eigen wijk en van een agressieve en racistische politie. Onderzoek wijst uit dat Amerikaanse kinderen die zwart, Hispanic of Latinx zijn, al op negenjarige leeftijd een slecht beeld van de politie hebben. Het is diepgeworteld en wordt deels gevormd door wat zij om zich heen meemaken.’
Hoe komt het dat de politie zo onevenredig veel macht heeft?
‘Er gaat heel veel geld naar politie en het gevangeniswezen. De helft van het budget in de stad L.A. gaat naar de politie. En dat terwijl er de laatste jaren juist alleen maar is bezuinigd op zorg en onderwijs. Dit is de kern van het probleem. Er is namelijk een duidelijk verband tussen onderwijs en criminaliteit, maar ook tussen gezondheid en criminaliteit. De geestelijke gezondheidszorg is zowat uitgekleed en steeds meer mensen met geestelijke gezondheidsproblemen eindigen daarom nu in de gevangenis. Verder is het in Amerika nog steeds een probleem dat er geen restricties worden gelegd op het hebben van vuurwapens. Als je vuurwapens zou verbieden, geef je politie minder het gevoel dat ze door een war zone lopen tijdens hun dienst en met gevaar voor hun leven hun werk moeten uitoefenen. Dat leidt tot een warrior-mentaliteit bij de politie in plaats van een guardian-mentaliteit, waardoor ze eerder geneigd zullen zijn om gewelddadig op te treden.’
In een open brief in The New York Times schreef een Afro-Amerikaan dat hij zijn hele leven bang is om doodgeschoten te worden door de politie. Dat is natuurlijk niet te vergelijken met Nederland.
‘Klopt, maar toch kan je wel als wit persoon snel denken: wat goed, ik ben naar het protest in de Bijlmer geweest en heb laten zien dat ik tegen discriminatie ben. De vraag is: en dan? We distantiëren ons er als Nederlanders makkelijk van, door te zeggen: Amerikanen zijn racistisch, wij niet. Ook wij hebben vrij lang meegedaan aan het probleem, namelijk door slavernij en kolonialisme. Alleen deden we dat elders, zodat we de problemen die dit veroorzaakte thuis niet hoefden te zien. Het wezenlijke debat over racisme is hierdoor ook in Nederland pas laat op gang gekomen. Het moeilijke is dat activisten nu de verantwoordelijkheid wordt opgelegd om mensen over het probleem op te leiden. Eigenlijk vraag je de onderdrukte groep verantwoordelijk te zijn voor het vergroten van het begrip bij de dominante groep, terwijl ze juist zelf moeten leren waarom zaken als ongelijkheid en onrecht bestaan.’
En toch zeggen mensen: in Nederland speelt dit niet.
‘Ook in Nederland begrijpen veel mensen hun white privilege, een term die al komt uit 1989, nog altijd verkeerd. De kern gaat erover dat je bij een dominant geaccepteerde groep hoort en dat je het daardoor makkelijker hebt. Het enige wat je kan begrijpen, is dat je dat nooit helemaal zal kunnen begrijpen. Daar moet je rekening mee houden, dat is het privilege.’
Het onderzoek van hoogleraar Law & Society Benjamin van Rooij is onderdeel van het project ‘Compliance with COVID-19 Mitigation Measures’. Dit subsidieonderzoek wordt gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en is opgezet om data te vergaren over vraagstukken die zich tijdens de coronacrisis in de samenleving voordoen.
