Esther Peeren: ‘Nederlanders weten weinig van het platteland’
Als vice-directeur van het Amsterdam Centre for Globalisation Studies viel het Esther Peeren op dat het meeste onderzoek naar globalisering over steden ging. Ze begon zich af te vragen wat de invloed van globalisering op het platteland is. In 2018 kreeg ze een miljoenenbeurs om onderzoek te doen naar de verbeelding van het platteland in een globaliserende wereld. ‘Dat was een jaar na de Brexit en twee jaar na de overwinning van Trump, die volgens velen te danken was aan plattelanders. Ik denk dat daardoor weer meer belangstelling voor het leven buiten de stad is ontstaan.’
Wij stelden voor om de foto’s bij dit artikel te maken op het platteland, maar u vond een souvenirwinkel een betere locatie. Waarom?
‘Mijn project gaat over hoe het platteland verbeeld wordt, vaak vanuit de stad en vaak met clichébeelden. En wat is er meer cliché dan souvenirs? Wat ik bovendien interessant vind is dat de souvenirwinkels in Amsterdam een plattelandsbeeld schetsen van Nederland. Die verbeelding genereert een soort fantasie voor toeristen.’
Dankzij een beurs van de European Research Council van 2 miljoen euro kan Esther Peeren een onderzoek doen naar de verbeelding van het platteland in een globaliserende wereld. Dat onderzoek is vergelijkend van aard en richt zich op de verbeelding van het platteland in Nederland, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, China en Zuid-Afrika. Naast Peeren zijn er drie promovendi en twee postdoctorale onderzoekers aan het project verbonden.
Is dat ook hoe Nederlanders naar het platteland kijken?
‘Ik denk wel dat er een verschil is. Toeristen krijgen heel specifieke dingen voorgeschoteld: bollenvelden, kaasmeisjes en molens. Nederlanders weten best dat niet overal op het platteland kaasmeisjes rondlopen. Maar ook onder veel Nederlanders bestaat er een nostalgisch ideaalbeeld van Nederland in de jaren vijftig, toen er nog meer mensen op het platteland leefden en het platteland meer op de stad leek.
Volgens dat beeld was het leven beter dan nu, omdat de mensen op elkaar leken en elkaar kenden, en omdat ze allemaal om vijf uur ’s avonds hetzelfde aten. Dat beeld wordt ook politiek gemobiliseerd, vooral aan de rechterflank. Misschien was het in de jaren vijftig wel beter als je een witte man was, maar voor veel andere groepen was dat niet zo. Ik had als vrouw bijvoorbeeld geen eigen creditcard mogen hebben en was hoogstwaarschijnlijk geen hoogleraar geworden.’
Is het niet moeilijk om onderzoek te doen naar de verbeelding van het platteland? Bij het Groningse platteland heb ik een ander beeld in mijn hoofd dan bij het Limburgse.
‘Waar ik in geïnteresseerd ben is de dominante nationale verbeelding van het platteland. Mijn vraag is: hoe wordt het platteland in de Nederlandse populaire cultuur over het algemeen verbeeld? Iets als Boer Zoekt Vrouw is dus voor mij superinteressant, omdat daar wekelijks miljoenen mensen naar kijken en nog meer miljoenen mensen weten waar het programma om draait.’
Wat is het beeld van het platteland dat Boer Zoekt Vrouw ons voorspiegelt?
‘In een artikel dat ik met Irina SouchLees hier het artikel ‘Romance in the Cowshed’. schreef, beschrijven we dat er in het begin veel aandacht was voor het dagelijkse leven van de boeren, terwijl dat nu een beetje is verdwenen. Boer Zoekt Vrouw is interessant omdat het begon op een moment dat het platteland in Nederland helemaal niet in de belangstelling stond. In het eerste jaar is het ook een soort halve documentaire. Er wordt getoond hoe een 21e-eeuwse boerderij eruit ziet, en uitgelegd dat een boerderij nu anders werkt dan een halve eeuw geleden. Je ziet dat er in het eerste seizoen een impuls is om mensen te informeren over het hedendaagse platteland.’
Waarom veranderde dat?
‘In het midden van de eerste serie bleek een boer achter de rug van de producenten om met een vrouw te zijn die niet in het programma zat. En toen gingen de kijkcijfers de lucht in. Het lijkt erop dat het feit dat het programma vooral aansloeg als een soort reality-tv-datingshow en niet vanwege documentaire-achtige elementen, leidde tot een veranderende focus. Tegenwoordig wordt niet meer uitgelegd dat de boer een veehouder is en hoe dat werkt, maar staat er alleen nog ergens een koe in de wei. Maar die koe kan net zo goed een fruitboom of een aardappelveld zijn. Boer Zoekt Vrouw probeerde in het begin het verouderde beeld van het platteland te de-romantiseren, maar dat bleek niet de reden waarom mensen keken.’
Is het uniek dat één tv-programma over het platteland zó beeldbepalend is?
‘Het is wel opvallend dat het platteland hier weinig op televisie is. Je hebt Boer Zoekt Vrouw en dat is een groot succes, maar dat is het wel zo’n beetje. Je hebt nu ook Hollands Hoop en Onze Boerderij, een spin-off van Boer Zoekt Vrouw. Het wordt dus wel meer, maar het valt bijvoorbeeld in het niet bij Groot-Brittannië. Daar kun je bij wijze van spreken de hele dag programma’s over het platteland kijken. Plattelandsbeleid komt er ook veel meer in de media. Wij hebben jarenlang niet eens een ministerie van Landbouw gehad. Dat zegt veel.
In China, een ander land dat we onderzoeken, wordt het dominante beeld van het platteland veel meer door de staat beheerst. Daar zie je een soort paradox. Er is een heel sterk verstedelijkingsdiscours: als we meewillen met de rest van de wereld, dan moeten we zo snel mogelijk verstedelijken. Aan de andere kant leeft ook nog het maoïstische idee dat het platteland de plek is waar de echte communist leert hoe hij communist moet zijn.
Wat overal terugkomt is een bepaalde associatie met authenticiteit: het idee dat er een soort verbondenheid met de natuur of de aarde is en dat dit positief is. De gedachte dat men in de stad de voordelen van de kleinschalige gemeenschap waarin iedereen elkaar kent heeft verloren, komt ook vaak voor. Ik ben vooral in die aspecten geïnteresseerd: welke emoties zijn verbonden aan het platteland?’
Welk emotioneel beeld probeerde Boer Zoekt Vrouw te ontkrachten?
‘Boer Zoekt Vrouw liet in de eerste jaren zien dat boer zijn niet knuffelen met koeien is, maar een keihard bedrijf. Er zijn veel vooroordelen over boeren, bijvoorbeeld dat ze niet weten hoe een computer werkt. Maar juist boeren zitten heel diep in de digitalisering, veel dieper dan de meeste mensen in stedelijke gebieden. In veel landen worden drones bijvoorbeeld het meest door boeren gebruikt. Ik was voor mijn onderzoek in Groot-Brittannië en sprak daar met een boer. Hij zei: “We programmeren nu onze tractor met gps zodat we precies recht ploegen en je geen enkel stukje dubbel ploegt, want dat is tijdsverspilling.” Als je een akker hebt die niet recht is, rekent zo’n gps bovendien uit hoe je zo efficiënt mogelijk alle moeilijke hoekjes kunt ploegen. En dan zijn er ook nog allemaal apps die bijhouden hoeveel regen er is gevallen of hoeveel zonuren er zijn geweest. Je kunt tegenwoordig geen succesvolle boer meer zijn als je geen idee hebt hoe een computer werkt.’
2018 ERC-beurs voor project Imagining the Rural in the Globalizing World
2018 Hoogleraar cultural analysis aan de UvA
2013-2017 Universitair hoofddocent globalisering aan de UvA
2006-2012 Universitair docent literatuurwetenschap aan de UvA
2005 Cum laude gepromoveerd in cultural analysis aan de UvA
2000 Master Women’s Studies aan de Universiteit van Oxford
1994-1999 Doctoraalstudies Engelse taal & cultuur en Algemene Literatuurwetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen
1976 Geboren in Breda
Is het schadelijk dat veel mensen een niet-waarheidsgetrouw beeld van het platteland hebben?
‘De gemiddelde Nederlander weet weinig van het platteland en begrijpt dus niet goed wat de gevolgen van politieke beslissingen voor het platteland zijn. Tegelijkertijd heb je een vrij sterke landbouwlobby die gebruikt maakt van dat gebrek aan kennis en de zaken niet helemaal voorstelt zoals ze zijn. Dat zag je ook in dat schandaal rond tv-programma Onze Boerderij. Dat schoof de kleinschalige familieboerderij of de kleinschalige biologische boer naar voren als: “Dit is hoe landbouw eruitziet en door alle regelgeving is het is heel moeilijk om in Nederland te overleven als boer”. Dat soort bedrijven zijn er wel, maar er zijn vooral heel veel grootschalige boerenbedrijven. Ons project wil blootleggen hoe er aan alle kanten met het beeld van het platteland gespeeld wordt, en dat dit niet onschuldig is, maar concrete, materiële gevolgen heeft.’
Er zijn mensen die zeggen dat de Brexit is geboren op het platteland en dat Trump er president is geworden. Heeft dat ook met dit soort verbeelding te maken?
‘Ik denk dat er momenteel veel mensen op het platteland zijn die het gevoel hebben dat hun manier van leven bedreigd wordt door globalisering en verstedelijking. Daar komt bij dat ze vinden dat er in de nationale media weinig aandacht is voor hun problemen. Ze voelen zich als groep genegeerd en dat creëert een soort afkeer van een grootstedelijke “elite” die niet in hen geïnteresseerd zouden zijn.’
Richt het onbegrip van mensen op het platteland zich op het feit dat er geen aandacht is voor hun problemen, of dat ‘wij in de stad’ niet weten hoe hun leven eruit ziet?
‘Wat je vaak ziet is dat ze zeggen dat de mensen in de stad geen idee hebben van “hoe wij hier leven”. Aan de andere kant doen ze zelf vaak ook niet heel veel moeite om het leven in de stad te begrijpen, dus het onbegrip komt van twee kanten. Veel problemen zijn echter vergelijkbaar. Dezelfde processen die je in Amsterdam bij gentrificatie ziet – bijvoorbeeld dat mensen die in een bepaalde wijk zijn opgegroeid daar met geen mogelijkheid een huis kunnen kopen, of dat er veel “buitenstaanders” komen wonen – zie je ook in dorpen. Ik was met mijn team op excursie in Veenhuizen en daar zag je bijvoorbeeld ook de hippe bierbrouwerij met bebaarde twintiger en trendy labeltjes.’
Waardoor komen die veranderingen?
‘Uiteindelijk denk ik dat het te maken heeft met globalisering. De hoop van globalisering was openheid, maar veel mensen hebben het idee dat ze in steeds grotere netwerken verstrikt raken. Het lijkt erop dat globalisering maar voor een kleine groep mensen echt kansen oplevert, terwijl het voor veel mensen tot een soort verwarring leidt. Ze weten niet meer waar ze bij horen. Ze zien hun omgeving veranderen en hebben het idee dat ze daar niets over te zeggen hebben. Omdat het platteland – onterecht – geassocieerd wordt met onveranderlijkheid, wordt dit daar als een nog groter probleem ervaren dan in de stad.’
Bent u anders naar het platteland gaan kijken?
‘Ik denk dat ik me steeds meer bewust ben dat de beelden van het platteland die ik had, en waar ik aan gehecht was niet de werkelijkheid zijn. Mijn opa en oma hadden een boerderij en die hadden een gemengd klein boerenbedrijf met letterlijk vier varkens, een paar koeien, een paard, een paar kippen, een paar katten en een moestuin. Ik had lange tijd het idee dat dit een typische boerderij was. Door dit onderzoek ben ik meer te weten gekomen over de grootschaligheid, de digitalisering, en de mechanisatie van het platteland, en over de ingewikkelde logistiek van een hedendaags boerenbedrijf. Dat is vaak een groter bedrijf met monocultuur of alleen maar één soort vee. Met deze kennis in mijn achterhoofd zie ik nog duidelijker het belang van ons onderzoek naar hoe en waarom veel literatuur, film en televisie een vertekend beeld van het platteland als de tegenpool van globalisering in stand houdt.’
Esther Peeren spreekt op vrijdag 27 september haar oratie getiteld Attending to Ghosts: Cultural Analysis, Close Reading and the Cultural Imagination uit. De plechtigheid begint om 16 uur in de Oude Lutherse Kerk en is vrij toegankelijk.
