Zitten mentale stoornissen tussen de oren of in de darmen?
Een pilletje hier, een therapietje daar. Studenten worstelen met een depressie, burn-out, angst- of concentratiestoornis. Zit het allemaal tussen de oren? Misschien niet. Een groeiend aantal studies belicht een alternatieve mogelijkheid: de verscholen en verwaarloosde wereld van onze darmbacteriën.
De mens; gastheer van een uniek en divers palet aan met het blote oog onzichtbare organismen. Essentieel voor ons bestaan. Darmbacteriën leveren ons kostbare voedingsstoffen en bieden bescherming tegen ziekten zoals obesitas, astma, allergieën en darmontstekingen. Ze trainen ons immuunsysteem.
De laatste jaren leggen nieuwe technologieën bloot hoe microben zelfs met onze hersenen communiceren en zo ons brein en ons gedrag beïnvloeden. Van chocoladecravings tot gevoelens van angst of geluk; mogelijk zijn ze allemaal afkomstig van de micro-organismen in je darmen. En, de implicaties van deze studies zijn urgent: een suiker- en vetrijk dieet op vroege leeftijd leidt niet alleen tot lichamelijk onheil, ook kan het de latere hersenontwikkeling schaden.
Microbiotoop
Naast dierentuin Artis huist een museum, speciaal gewijd aan microben: Micropia. Na de ingang betreed je een vierkante lift die ons naar de eerste verdieping brengt. Nadat de deuren sluiten, galmt er een zware stem door de donkere ruimte: ‘Je ziet ze niet, maar ze zijn er wel. Ze zitten op je, ze zitten in je, en jij alleen hebt er al meer dan honderdduizend miljard’.
Walgelijk? Volgens Artis-microbioloog Jasper Buikx allesbehalve. ‘Onze darmbacteriën hebben een enorme invloed op ons mentale gestel. Neem antibiotica die boeren gebruiken in de veeteelt, die zijn niet gericht op één specifieke bacterie. Ze roeien niet alleen de slechte, maar ook veel goede bacteriën uit. Dit kan een ongewenste groei van bacteriën ontketenen, die ontstekingen zoals het prikkelbare darmsyndroom opwekken.’ Buikx benadrukt: ‘Ongeveer 90 procent van de mensen met dit syndroom heeft ook een mentale stoornis, zoals een depressie. Het zou heel goed kunnen dat stoornissen die we nu linken aan de serotoninebalans in de hersenen, te maken hebben met een onbalans in de darmbacteriën.’
Buik-brein-as
Hoe? ‘Microben in onze darmen produceren moleculen die onze neurotransmitters beïnvloeden,’ zegt UvA-bioloog Stanley Brul, die zowel het gedrag van sporenvormende bacteriën als mechanismen van antibioticaresistentie onderzoekt. ‘Dit doen die microben door onder andere de voorlopers van bepaalde signaalmoleculen te maken. In het geval van serotonine, belangrijk voor het gemoed, sociale binding en leercapaciteit, is dat het aminozuur tryptofaan.’
Met de moleculen die bacteriën in onze darmen vervaardigen, zogenaamde metabolieten, communiceren ze als het ware met onze hersenen. Dit gebeurt via de ‘gut-brain-axis’. Een andere UvA-wetenschapper, hoogleraar neurologie Paul Lucassen, onderschrijft dit. ‘Deze zenuw is als een snelweg die het centrale zenuwstelsel met het in de darmen huizende autonome, entherische zenuwstelsel verbindt. Deze laatste draagt de verantwoordelijkheid voor de vertering van voedsel en zorgt dat wij voedingsstoffen kunnen opnemen.’ Gebeurt dit niet dan kan dat onder meer tot ernstige vitamine- en mineraaltekorten leiden, met alle gevolgen van dien.
Mentale problemen
Het lichaam en ‘de geest’ werken dus nauw samen, en bacteriën spelen daarin een sleutelrol. Lucassen: ‘Als je alle bacteriën bij muizen weghaalt, brengt dit een verandering teweeg in het gedrag en het brein van de dieren. Steriele muizen reageren heftiger op stress, vertonen minder angst en gedragen zich meer exploratief’. In de praktijk behoorlijk nadelig, want komt er een kat aan dan springt de muis misschien niet weg.
Lucassen vervolgt: ‘Als onderzoekers via een poeptransplantatie de darmflora van een depressief persoon naar de darmen van een steriele muis verhuisden, gingen ook de muizen depressief gedrag vertonen.’ Een onbalans aan bacteriën kan dus voor een melancholische gemoedstoestand zorgen.
Zowel Lucassen als Brul benadrukken het belang van de eerste levensjaren van de mens. Lucassen: ‘Die zijn vormend. Het pasgeboren kind krijgt via de moeder het microbioom mee, de verzameling van families bacteriën in en rondom ons lichaam. Het lijkt erop dat vroege aanpassingen in deze wereld van bacteriën samenhangen met voeding. Als een kind vette melk krijg van de moeder, dan past het kind zich daar op aan. Misschien dat zelfs het brein anders wordt geprogrammeerd.’
Brul: ‘Het volwassen microbioom is significant anders dan bij jongere leeftijdscategorieën. Er is sprake van een leeftijdseffect: hoe ouder de mens is, hoe zwakker het microbioom, dat op zijn beurt essentieel is voor een goed werkend immuunsysteem.’
Suiker en alcohol
Al zijn we van kinds af aan gezegend met het microbioom van onze moeder, we oefenen nog dagelijks invloed uit op hoe onze bacteriële gemeenschap zich doorontwikkelt. Microbioloog Buikx: ‘Een verandering van het aantal en de soorten darmbacteriën kan al binnen één dag optreden.’
Onlangs introduceerden supermarktketens Lidl en Aldi een verbod op de verkoop van energiedrankjes aan klanten onder de veertien jaar. Brul vindt marketingcampagnes van ongezonde producten gericht op hele jonge kinderen toch al geen goed idee. ‘Hoe jonger je lijdt aan overgewicht, hoe gevaarlijker het is. Kinderen kunnen nog geen informed decision maken over dit soort zaken.’
Volgens Lucassen lijken darmbacteriën dus een rol te spelen bij mentale ziekten waaronder depressies. Maar of er sprake is van een causaal verband blijft vooralsnog onduidelijk. ‘Wel is van een aantal ziekten, zoals multiple sclerosis en obesitas, bekend dat darmbacteriën een hele belangrijke rol spelen in hun ontstaan.’ Ook Brul is voorzichtig: ‘Voor zover ik weet is er nog geen causaal verband gevonden tussen enerzijds darmbacteriën en anderzijds psychosomatische stoornissen zoals een depressie, angststoornis of burn-out.’
Innig verbonden
Wat betekent dit? Lucassen meent dat studies met mensen hun moeilijkheden kennen. ‘De effecten die men vindt zijn gering, en de variatie is vele malen groter; ieder mens is tenslotte anders’. Volgens hem zijn dier- of kweekmodellen een stuk simpeler. ‘Alles speelt zich af in een zeer gecontroleerde omgeving. De dieren, of de zogenoemde “organoids” zijn genetisch zeer vergelijkbaar en gedijen onder dezelfde omstandigheden. Bij mensen is dat anders. Ieder individu kent een unieke geschiedenis, omgeving, voedingspatroon en daardoor is de genetische variatie immens’. Het onderwerp is vrij nieuw: meer is onbekend dan bekend. Wel wijzen de resultaten bijna allemaal één richting op: de darmflora en mentale gezondheid zijn innig verbonden.
Kunnen wij onszelf dan ook gelukkig eten? Buikx: ‘Ik denk eerder mentaal gezond. Door gezond te leven, zorg je voor een goede balans in je darmen en dus een gezonde balans in je lichaam.’ Hij zegt dat de mens zijn gedrag en stressreacties op twee manieren kan beïnvloeden. ‘De mens kan prebiotica (voedsel voor bacteriën) en medische probiotica (levende bacteriën) innemen.’
Plezier
Eén zo’n probioticum is Lactobacillus Reuteri, die via de buik-brein-as naar de hersenen signaleert. In het bijzonder spoort hij hen aan tot het produceren van meer oxytocine. Dit is het zogenoemde knuffelhormoon dat betrokken is bij sociale verbinding en plezier. Lang werd gedacht dat mentale problemen tot buikklachten leiden. Buikx: ‘Nu bekend is dat onze darmbacteriën een enorme invloed op ons mentale gestel hebben, is het misschien wel andersom. Misschien zorgt het prikkelbare darmsyndroom voor mentale issues. Een balans vinden in de darmflora is mogelijk een veel effectievere therapie.’
