Jan maakt kunst met psychiatrische patiënten: ‘Ik heb ook een bepaald soort gekte’
‘These people are just sick, Jan.’ Dat zeiden psychiaters tegen Jan Hoek toen hij als artist in residency drie maanden in hun ziekenhuis verbleef om kunst te maken met psychiatrische patiënten. Maar Jan denkt dat deze mensen mentale superkrachten hebben, juist omdat ze anders denken. ‘Als je als kunstenaar alleen binnen de lijntjes denkt, ga je nooit iets bijzonders maken.’
Zijn kleurige verschijning past wel bij een stripverhaal dat tentoongesteld is in de Brummelkamp Galerie van het AMC: rode trui met veel figuren, een zwart-wit geblokte streep op zijn broek, schoenen met gele veters, en veel tatoeages. Kunstenaar Jan Hoek maakte het stripverhaal samen met patiënten uit het psychiatrisch ziekenhuis Kings County in New York.
Het verhaal begint met een introductie van Jan Hoek zelf. ‘Ik wilde daar niet een soort antropologisch werk gaan maken óver hen. Ik heb het gevoel dat ik ook wel een bepaald soort gekte heb dat maakt dat ik een kunstenaar ben. Daarom wilde ik ook mijn eigen leven in de strip verwerken.’
Jan heeft zich altijd al aangetrokken gevoeld tot outsiders, zegt hij terwijl we een foto van Jan verkleed als zwerver passeren. ‘Toen ik klein was zag ik eens een zwerver met sigarettenpeuken in zijn neus en de doos waarin hij woonde versierd met pornoplaatjes en kerstversiering. Dat vond ik zo te gek, dat waar andere kinderen zich als Superman of Batman verkleedden, ik me als zwerver verkleedde.’
Eat pills, be happy
Op een verlaten zevende verdieping van het psychiatrische ziekenhuis in New York had Jan van één kamer de sleutel. Elke dag deed hij mee met alle klasjes op de verdiepingen die wel in gebruik waren: creatieve therapie, dramatherapie, anger management, medication education.
‘Ook heel handig voor mij,’ zegt Jan. Hij vertelt dat hij extra anti-depressiemedicatie van zijn dokter kreeg voordat hij naar New York ging. ‘Ik wilde met een zo helder mogelijk hoofd aan de slag gaan. Als ik geen pillen slik, kan ik zo doordraven in mijn gedachten en plannen dat ik er bijna verlamd door kan raken. Hey, wat grappig, kijk,’ wijst hij. ‘Hier hebben mensen dingen bijgeschreven. “Eat pills, be happy”. Iemand heeft echt gereageerd op wat ‘ie zag.’
Dat hij zo open is, heeft hem geholpen in goed contact te komen met de mensen met wie hij in het ziekenhuis ging werken, zegt Jan. ‘Ik sta niet boven ze, ik erken mijn eigen gekte. En dat is wat iedereen daar ook komt doen. Het voelde alsof ik daar allemaal soortgenoten heb en ik met hen samen het thema van de mentale superkrachten ga onderzoeken.’
Sommige artsen in het ziekenhuis vonden dat Jan het thema romantiseerde. ‘These people are just sick, Jan. Mensen komen hier omdat ze zelfmoord proberen te plegen of in zware psychoses zitten’, zeiden ze tegen hem. De artsen vonden het dan wrang om dat mental superpowers te noemen, vertelt hij.
Van tekeningen tot stripverhaal
Jan werkte op de open afdeling, waar volgens hem zestig procent van de patiënten eerst op de gesloten afdeling had gezeten. Hij werkte alleen met mensen die zelf op hem afkwamen. ‘Emanuel kwam als eerst. Hij stak een mes door zijn pols nadat zijn vriendin het had uitgemaakt. Hij ontdekte op de gesloten afdeling zijn talent voor tekenen. Met ons wilde hij heel graag iets doen voor de comic, maar hij had het moeilijk om een structuur te vinden. Hij maakte tekeningen bij zijn verhaal en wij hielpen hem die te ordenen en er een strip van te maken.’
De vorm van de strip en de input van de patiënt was telkens verschillend. Soms maakte iemand alleen één poster: ‘Tekia had al zeven jaar het gevoel dat stemmen over haar regeren. Nu heeft ze eindelijk geleerd om de baas te zijn over haar stemmen en ze wilde daarom als een koningin geportretteerd worden.’
(Lees verder onder de afbeelding)
 15.jpg)
 6.jpg)
Dan is er nog Jacob, die wilde graag op de foto met een derde oog. ‘Dat past ook mooi bij het thema mentale superkrachten. Dat je als psychiatrisch patiënt andere dingen kunt zien en binnenkrijgt dan andere mensen,’ zegt Jan. ‘En kijk,’ wijst hij. ‘Zij was heel erg fan van Wonderwoman. Zij vond dat je een superkracht hebt als je een mentale ziekte hebt overwonnen. Zij wilde haar eigen verhaal vertellen als Wonderwoman als superheld met mentale problemen.’
En Jan maakte ook van een interview met een van de psychiaters een strip. ‘Met hem besprak ik de relatie tussen gekte en briljant zijn. Wanneer zien we iemand als gek en wanneer niet? Honderd jaar geleden moest je jezelf echt wel met poep insmeren en over straat rennen wilde je in een inrichting gestopt worden en aan de pillen gaan. Nu kunnen mensen met liefdesverdriet ook het label depressief krijgen en aan de pillen gaan.’
Waarom een stripverhaal? ‘Een comic is het traditionele medium om superhelden in te portretteren en hun verhalen in te vertellen, dus het leek mij de meest logische vorm om deze mensen als superhelden neer te zetten,’ zegt Jan. ‘Tegelijkertijd wilde ik dat het laagdrempelig werd en dat ook de mensen in het ziekenhuis de vorm zouden begrijpen. Ik heb het gevoel dat bij veel moderne kunst iets wordt gemaakt wat mensen daarna niet meer snappen. Als ik zeg dat we een comic gaan maken dan zijn mensen in het ziekenhuis veel enthousiaster dan als je zegt “ik ga moderne kunst maken”.’
(Lees verder onder de afbeelding)
 10.jpg)
Te romantisch?
De tentoonstelling ‘Mental Superpowers’ is een kleurrijke, haast vrolijke verzameling van verhalen van mensen die worstelen met uiteenlopende mentale problemen zoals depressie, paranoia, psychoses of stemmen in het hoofd. Maar volgens Jan komen alle dingen die niet mooi zijn aan mentale ziektes ook in de strip voor. ‘Emanuels strip eindigt met “Things aren’t the best”, hij rookt nog steeds te veel wiet. En Wonderwoman eindigt ook bij de dokter en zegt dat het niet leuk is om een psychose te hebben.’
‘En er spelen heel veel andere dingen mee, bijvoorbeeld de kleur van je huid,’ zegt Jan. ‘Daar schrijft ook iemand over: als je zwart bent en je vertoont excentriek gedrag, dan wordt dat eerder geframed als gek dan wanneer je wit bent. Dan ben je eerder excentriek. Het beeld van psychiatrische patiënt als slachtoffer komt denk ik al genoeg in de media. Daarom vind ik het juist mooi om de andere kant, de eventuele mental superpower meer aandacht te geven.’
De tentoonstelling ‘Mental Superpowers’ is nog t/m 22 januari 2019 te zien in de AMC Brummelkamp Galerie en bij het restaurant op locatie VUmc. Het stripboek Mental Superpowers is te koop via www.janhoek.net.
