Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: Amsterdam University Press
wetenschap

Deze monumentale encyclopedie laat zien dat nationalisme altijd weer de kop opsteekt

Dirk Wolthekker,
1 juni 2018 - 13:36

Op de kop af tien jaar geleden won hoogleraar Europese studies Joep Leerssen de Spinozapremie van (toen) anderhalf miljoen euro. Hij besteedde dat geldbedrag aan het project ‘The nationalisation of culture. A European project’. Nu is er een tastbaar resultaat: de monumentale Encyclopedia of romantic nationalism in Europe van maar liefst 1490 pagina’s. ‘De neiging om een nationaal gevoel te creëren door een combinatie van anti-elitair denken en xenofobie zal altijd blijven bestaan.’

Voordat iedereen denkt: wéér zo’n vuistdik boek dat, hoe mooi en interessant ook, toch vooral bedoeld is voor academici en wetenschappelijke bibliotheken – 1490 pagina’s en 269 euro – brengt Joep Leerssen (Leiden, 1955) ook gelijk maar het goede nieuws. ‘Er is ook een publieksversie,’ zegt hij. ‘Het hele boek staat namelijk online en is gratis toegankelijk voor het grote publiek. Eigenlijk is de website zelfs nog iets uitgebreider dan het boek, want op een website kun je aansprekend visueel materiaal laten zien, zoals bewegende kaarten van de “routes” van nationalistische brieven en netwerken. Maar toch: een papieren boek blijft nodig in de academie. Dit onderwerp verdient een solide, tastbare presentie. Je zou kunnen zeggen: het boek is een paper portal voor de website.’

Foto: Johannes Timmermans
Joep Leerssen

Waarom is een encyclopedie over het Europese nationalisme nodig?

‘Omdat het nationalisme steeds weer terugkomt in de Europese geschiedenis, in veel verschillende uitingen en op veel plekken. Het nationalisme kende een soort big bang in de negentiende eeuw waarin het fanatiek en fervent werd uitgedragen en een grote rol speelde in de Europese staatsvorming. Sindsdien is het een soort politieke achtergrondruis geworden, wat ik noem “banaal nationalisme”. Het is altijd blijven bestaan, maar steeds in een andere vorm. Nationalisme is geen eigenstandige ideologie, maar het kleurt als het ware de grote wereldideologieën als communisme, liberalisme of fascisme. Het muteert en duikt dan in een andere gedaante opnieuw op, zonder dat mensen zich dat direct realiseren. Je moet dingen soms naar voren halen omdat ze anders niet meer geregistreerd worden. Dat is wat ik heb gedaan, overigens met een groot aantal Europese collega-wetenschappers.’

 

Kunt u aangeven hoe u te werk bent gegaan?

‘Mijn Spinoza-premie uit 2008 heb ik gebruikt om overal in Europa themaworkshops te organiseren, waarbij het hele onderwerp bij steeds meer wetenschappers ging rondzingen totdat het op den duur een soort bijenzwerm werd. Het leidde tot de oprichting van het Study Platform on Interlocking Nationalities (Spin). De bedoeling was aanvankelijk een soort virtuele international classroom te maken rond dit onderwerp, waarbij een wiki als basis diende. Gaande de rit werden de digital humanities steeds belangrijker en kon de site langzamerhand worden omgebouwd van wiki naar een geavanceerde SQL-database. Je zou kunnen zeggen dat de website een soort gepimpte wiki is.’

‘Het populisme is de nieuwste mutatie van het nationalisme; de drogredenen die gebruikt worden, de valse en onfalsifieerbare retoriek, als wetenschapper moet ik daarvoor waarschuwen’

Wat hebt u concreet inhoudelijk onderzocht?

‘Samen met 350 collega-onderzoekers uit tientallen landen heb ik de verspreiding van het Europees romantisch nationalisme in de negentiende eeuw uiteenzet en zichtbaar maakt. Meer dan zestigduizend cultuuruitingen – reikend van opera tot volkskunde en van monumentenzorg tot taalbewegingen – uit heel Europa, van IJsland tot Macedonië en van Baskenland tot Finland, zijn verzameld en geanalyseerd. We laten zien hoe intellectuelen, historici, romancijfers, dichters, kunstschilders, folkloristen en componisten – in een transnationaal netwerk – de nationale identiteiten en aspiraties verwoordden die bepalend werden voor de Europese geschiedenis.’

 

U spreekt van romantisch nationalisme alsof er ook een soort rationeel nationalisme bestaat.

‘Ik spreek van “romantisch” om een soort doorlopende lijn aan te geven tussen het achttiende-eeuwse verlichtingspatriottisme – dat de rechten van het volk tegen het monarchisme verdedigde – en het technocratische, veel gedisciplineerdere nationalisme zoals in het fascisme en communisme van de twintigste eeuw.’

‘De neiging om een nationaal gevoel te creëren door een combinatie van anti-elitair denken en xenofobie zal altijd blijven bestaan’

En nu zijn we in de eenentwintigste eeuw.

‘En nu is het populisme de nieuwste mutatie van het nationalisme; de drogredenen die gebruikt worden, de valse en onfalsifieerbare retoriek. Je kunt mensen niets voorschrijven, maar als wetenschapper word ik er niet vrolijk van en moet ik daar toch voor waarschuwen.’

 

Is nationalisme niet uit te bannen?

‘De neiging van een politieke gemeenschap om een nationaal gevoel te creëren door een combinatie van anti-elitair denken en xenofobie zal altijd blijven bestaan. De media doen daar volop aan mee door het te faciliteren, zelfs de Volkskrant. Ik herinner me het artikel “Elite zwendelt ons federaal Europa in” uit 2012 van Thierry Baudet. Aanvankelijk dacht iedereen: ha leuk, een luis in de pels. Maar nu hebben we een luizenplaag. Het is een glijdende schaal.’

 

Of kunnen we toch iets doen?

‘Goed onderwijs geven, want dat is de laatste jaren verwaarloosd. En opgroeiende jeugd weerbaar maken drogredeneringen, goedkope retoriek, geschiedvervalsing en de politiek van bumperstickers en tweets.’

 

De Encyclopedia of romantic nationalism (AUP) wordt komende maandag 4 juni gepresenteerd in Spui25. Leerssen gaat daar in debat met José van Dijck (universiteitshoogleraar aan de UU), geesteswetenschappendecaan Fred Weerman en Michael Wintle (hoogleraar en directeur Huizinga Instituut) over nationalisme, romantiek en populisme. Aanvang: 16.00 uur. Deelname is gratis, aanmelden verplicht.