‘Vertrouwen en vertrouwd worden is cruciaal voor de economie’
‘Moraliteit is een evolutionaire aanpassing die mensen in staat stelt om samen meer te bereiken dan alleen.’ Dat stelt Matthijs van Veelen, hoogleraar evolutie & gedrag aan de Faculteit Economie & Bedrijfskunde, vandaag in zijn oratie. ‘Als je afspraken maakt en je je daaraan houdt of afkeurt wanneer anderen dat niet doen, dan kun je als groep meer bereiken dan alleen.’
Mensen zijn morele wezens en hebben volgens Van Veelen een duidelijk beeld van goed en kwaad. ‘Moraliteit is een geëvolueerde oplossing voor een belangrijk probleem,’ aldus Van Veelen. ‘Als mensen geven om elkaar en elkaars lot aantrekken, werkt dat als een informele verzekering. Als je buurman getroffen wordt door een ramp en hij is zijn huis en drie koeien kwijt, kan je je zijn lot aantrekken. Als je hem dan helpt, in de wetenschap dat jij ook in zijn situatie had kunnen zitten en wetende dat je er dan van op aan kunt dat als jij een keer de sigaar bent hij jou helpt, dan is dat een voorbeeld van hoe je samen meer kan bereiken dan alleen.’
Je kunt er ook voor kiezen om je buurman aan zijn lot over te laten. ‘Met moraliteit valt er iets te halen voor ons samen, maar als je buurman eerst jou helpt, en jij niet thuis geeft als de rollen zijn omgedraaid, dan zou je nog beter af kunnen zijn. Moraliteit bevindt zich in de spanning tussen collectief belang en eigenbelang. Een groep mensen waarmee je afspraken kunt maken, en waarin je ervan op aan kunt dat anderen zich ook aan die afspraken houden, werkt beter voor iedereen. Maar de verleiding om je snor te drukken blijft altijd bestaan.’
Hoewel mensen in hun aard moreel zijn, manifesteert die moraliteit zich op verschillende manieren. ‘De aanleg voor ethiek is zeker universeel, maar de invulling verschilt. Het werkt een beetje zoals taal. Mensenhersens zijn zeer geschikt om talen te leren, maar welke taal hang af van externe input – de taal die je ouders spreken. Hetzelfde geldt voor sociaal gedrag: we hebben een grote aanleg voor moraal, maar de invulling daarvan verschilt van individu tot individu en van groep tot groep.’
De wetenschap van de keuzes
Van Veelen wordt hoogleraar bij de Faculteit Economie & Bedrijfskunde. Hoe is zijn evaluatie van de evolutionaire ontwikkeling van moraliteit verbonden aan een faculteit die zich vooral bezig houdt met harde cijfers? ‘Economie is natuurlijk de wetenschap van de keuzes. Die afweging is vaak ook mijn belang tegen het jouwe, en dan ben je al snel bij ethiek. Vertrouwen en vertrouwd worden is cruciaal voor een goed draaiende economie. Als je voor elke transactie een dichtgetimmerd contract moet tekenen dan schiet het allemaal niet op. Als je er enigszins op kunt vertrouwen dat mensen niet elke gelegenheid te baat nemen om je te bedonderen dan werkt een economie een stuk efficiënter.’
‘Moraal zit altijd in een spagaat tussen collectieve belangen en eigen belangen, en in de economie zijn die belangen vrij makkelijk te identificeren. Maar mijn onderzoek beslaat niet alleen de economische belangenafweging, maar ook de belangenafweging in andere aspecten van het leven. Het hele concept moraal is mijn belang afwegen tegen het jouwe. De economie is maar één specifiek domein van het leven waarin dit tot uiting kan komen.’
De oratie van Van Veelen vindt vanmiddag om 16.00 uur plaats in de Aula - Oude Lutherse Kerk en is vrij toegankelijk.
