‘Een echte gek word je niet zomaar, daar moet je moeite voor doen’
De timing had niet beter kunnen zijn. Terwijl de wereld sinds januari behalve naar het Kremlin ook met ingehouden adem naar het Witte Huis kijkt, organiseert het Instituut voor Interdisciplinaire Studies (IIS) in samenwerking met weekblad De Groene Amsterdammer een collegereeks met de titel Gevaarlijke Gekken.
In tien colleges komen acht gekken van divers pluimage aan bod. Van Poetin en voetbalbestuurder Sepp Blatter tot schrijver Ayn Rand en terroriste Ulrike Meinhof, steeds portretteert een deskundige zijn ‘favoriete gek’. De reeks wordt ingeleid en afgesloten door een psychiater. We spraken IIS-directeur Bert de Reuver en presentator Stephan Sanders op het SciencePark.
Als we naar het lijstje met ‘gekken’ kijken, valt tocht vooral op wie er níet op staat...
Stephan Sanders: ‘Toen we de reeks planden, was Trump nog niet de president. We hebben er wel over nagedacht om hem in de reeks op te nemen, maar ik ben blij dat we het niet hebben gedaan. Hij is onbedoeld de drager geworden van dit programma. Je hoeft hem niet te noemen, iedereen weet precies waar het overgaat.’
Bert de Reuver: ‘Er zal ongetwijfeld veel aan hem gerefereerd worden. Trump zweeft als het ware boven de heles erie.’
Waarom een collegereeks over gekken?
De Reuver: ‘Ik wilde al lang iets doen met de donkere kant van de geschiedenis en dan het liefst aan de hand van biografieën. Obama zei ooit: “One voice can change a room, if it can change a room, it can change a city, if it can change a city, it can change a nation, if it can change a nation, it can change the world”. Hij bedoelde het positief, maar iedere docent weet dat het ook de andere kant op werkt. Je hoeft maar één lastpak te hebben en daar gaat je les. Dus ik dacht: kan één man of vrouw ook de stemming in een groep, een organisatie, een land veranderen en zo heel ontwrichtend zijn? Zo kwamen we uit bij gevaarlijke gekken.’
Hoe hebben jullie ze gekozen?
Sanders: ‘De functieomschrijving zou zijn: misleidend en ontwrichtend in geopolitieke sfeer of in een tijdsgewricht.’
De Reuver: ‘We hebben gelet op spreiding qua ideologie, geslacht en geografie. Het gaat er natuurlijk ook om wat voor jonge studenten interessant is. Hitler zit er niet tussen. Die kent iedereen wel, maar weten studenten nog wat de RAF is? Wat de impact was van de RAF in Duitsland maar ook in Nederland, en hoe dat doorwerkt in de huidige tijd? Dat laatste is heel belangrijk. Dit zijn niet zomaar wat personen en dat we dan een luikje opentrekken en daar een bepaald tijdsgewricht zien. Het gaat over de langetermijnprocessen. Als je Trump wilt begrijpen, moet je weten wie Nixon was. Dan zie je dat die tegenstellingen in de Amerikaanse samenleving altijd al hebben bestaan.’
Sanders: ‘Wat die lijst ook laat zien is dat de radicalen veel meer met elkaar gemeen hebben dan met andere dingen. Dat extreemlinks en extreemrechts heel erg op elkaar lijken.‘
Is het niet gevaarlijk om deze mensen weg te zetten als gekken?
De Reuver: ‘In de psychiatrie is het idee van bad or mad allang verlaten, men plakt niet zomaar een label op iemand maar kijkt naar de processen. Dat willen wij ook doen. De reeks wordt afgesloten door psychiater Aleksander Korzec. Hij zal ook kijken naar de donkere kant die in ieder mens zit. Iemand is nooit compleet slecht of een gek, er zit altijd wel een mooie kant aan.’
Sanders: ‘Al moeten we wel opletten met het idee dat er in ons allemaal een Hitler zou schuilen. Daar geloof ik absoluut niet in. Iedereen heeft een donker randje, maar het is juist interessant om te zien dat sommige mensen door heel veel barrières breken en uiteindelijk een staat van monsterlijkheid bereiken die voor jou en mij niet is weggelegd.’
De Reuver: ‘De mensen in je omgeving moeten je een beetje helpen.’
Sanders: ‘Inderdaad, en de tijd moet ook meezitten. Je wordt niet zomaar een Stalin. Een echte Stalin heeft daar heel veel moeite voorgedaan.’
Wat kunnen we van deze gekken leren?
Sanders: ‘Niets natuurlijk, de geschiedenis leert ons niets. Maar je kunt wel een vergelijking maken. Trump is geen Hitler, en toch is het verhaal van Hitler wel degelijk relevant om te begrijpen wat er nu gebeurt. Zie het als een decor voor het heden. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar het decor kan je wel iets vertellen, en er zijn elementen uit het decor die telkens opnieuw wordengebruikt.’
De Reuver: ‘Ik denk dat we mede door Obama in een soort naïef optimisme terecht zijn gekomen. De geschiedenis laat wel zien welke kant het op zou kúnnen gaan. Ze kan fungeren als een soort gevaarlijke herinnering. Ik hoop dat de serie in die zin corrigerend werkt. Want volgens mij onderschatten we de macht en de invloed die slechte of gekke mensen op de geschiedenis of op een land kunnen hebben. In zekere zin is de se-rie dus ook een pleidooi, een pleidooi voor gematigd pessimisme.’
